بزرگنمايي:

پیام ویژه - فرارو / متن پیش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
روسیه و چین جز اتخاذ مواضع سیاسی همدلانه با ایران، احتمالا از لحاظ فنی و عملی (مانند رفع تحریم‌ها یا جلوگیری از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت) کار خاصی نمی‌توانند بکنند. با این حال، چین و روسیه می‌توانند به حل اختلافات در کمیسیون مشترک برجام کمک کنند و از رفتن پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت جلوگیری کنند. البته این در صورتی است که اروپایی‌ها واقعا دنبال حل اختلافات باشند و به فکر امضای توافق جدید با ایران نباشند.
روز سه شنبه، وزرای خارجه سه کشور اروپایی عضو توافق هسته‌ای ایران ظاهرا بدون هماهنگی با سایر اعضای این توافق، با صدور یک بیانیه رسمی، فعال سازی مکانیسم حل اختلاف را اعلام کردند.
در پی اقدام اروپایی‌ها در فعال سازی یکی از سازوکار‌های حساس مندرج در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، توجه ناظران به دو عضو دیگر این توافق، یعنی روسیه و چین، معطوف شده است. بعد از خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای در سال 2018، روسیه و چین در کنار کشور‌های اروپایی از استمرار اجرای این توافق حمایت کردند. اما اکنون با فعال شدن مکانیسم حل اختلاف از سوی اروپایی‌ها، نه تنها روند اجرا، بلکه کل توافق هسته‌ای، در معرض خطر قرار گرفته است.
فعال سازی مکانیسم حل اختلاف در شرایطی صورت گرفت که اروپا و ایران یکدیگر را به عدم التزام به برجام متهم می‌کنند. از یک طرف، ایران می‌گوید اروپایی‌ها با تعلل در تامین منافع اقتصادی ایران در برجام، تعهدات‌شان را اجرا نکردند. چون در متن برجام تصریح شده است که اروپایی‌ها باید به عادی سازی مناسبات اقتصادی خارجی ایران کمک کنند. اما از طرف دیگر، اروپایی‌ها ادعا می‌کنند که آن‌ها کاملا به تعهدات برجامی خود، خصوصا رفع تحریم‌های اروپایی، عمل کرده و اضافه بر این، برای تسهیل دادوستد تجاری با ایران از طریق سازوکار «ابراز حمایت از مبادلات تجاری» (اینستکس) به شکل «خستگی ناپذیری» تلاش کرده‌اند ولذا ایران هیچ توجیه قانونی برای توقف اجرای تعهدات برجامی ندارد. در واقع ایران و اروپا درگیر یک مناقشه قانونی و منطقی شده‌اند که با توجه به شرایط تنش آلود فعلی، حل و فصل آن بسیار دشوار است. از همین رو، واکاوی مواضع روسیه و چین در این مناقشه اهمیت بسزایی دارد.
مواضع محتاطانه چین
با وجود گذشت بیش از یک روز از اعلام رسمی فعال سازی مکانیسم حل اختلاف، چین هیچ واکنشی به این مسئله نشان نداده است. سه شنبه 14 ژانویه، اروپایی‌ها با صدور بیانیه‌ای راه اندازی مکانیسم حل اختلاف را اعلام کردند. در همان روز، نشست خبری گنگ شوانگ، سخنگوی وزارت خارجه چین، برگزار شد. در تمام این نشست، حتی یک کلمه هم درباره ایران بیان نشد. این در حالی است که اروپایی‌ها، حداقل از روز دو شنبه گذشته، اظهارات قابل تاملی درباره ایران بیان می‌کردند.
احتمالا چین، در اولین موضع گیری خود در خصوص مکانیسم حل اختلاف، از اروپا و ایران خواهد خواست که از برجام محافظت کنند.
پیش از این، کمی بیش از یک ماه پیش، چین با فعال سازی مکانیسم حل اختلاف مخالفت کرده بود. کونگ فو، نماینده چین در کمیسیون مشترک برجام، گفته بود کشورش با فعال سازی مکانیسم حل اختلاف مخالف است. نماینده چین اعلام کرده بود که بردن پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت، شاید غیر از آمریکا به نفع هیچ کسی نباشد.
چین با وجود اینکه عضو برجام است اما به فعال سازی مکانیسم حل اختلاف واکنش سریعی نشان نداد.
مواضع همدلانه روسیه
در 10 ماه گذشته، همزمان با شروع روند کاهش تعهدات هسته‌ای ایران، روسیه و چین خواستار نجات این توافق شدند. در این میان، روسیه نسبت به چین، مواضع نزدیکتری به ایران اتخاذ کرد. روس‌ها همواره سعی می‌کردند که اقدامات ایران در کاهش تعهدات را درک کنند و در عین حال اروپایی‌ها را متوجه کم کاری‌شان در اجرای برجام کنند.
حدود دو هفته پیش، روسیه هشدار داد که بدون پایبندی اروپایی‌ها به تعهدات‌شان در برجام، این توافق از بین خواهد رفت. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، 30 دسامبر در دیدار با همتای ایرانی‌اش، محمدجواد ظریف، در مسکو، با بیان اینکه راه حل ایده آل برای خروج از وضعیت فعلی این است که اروپا و آمریکا به تعهدات برجامی‌شان پایبند شوند و ایران نیز مجددا تعهداتش را اجرا کند، گفت: «در غیر این صورت، اگر شرکای غربی‌مان برای احترام گذاشتن به حقوق بین الملل به این شکل آماده نیستند، می‌توان برجام را مرده تلقی کرد.»
حال، روسیه در اولین واکنش به فعال سازی مکانیسم حل اختلاف، اعلام کرد اقدام اروپا در راه اندازی این مکانیسم هیچ توجیهی ندارد. خبرگزاری تاس روسیه به نقل از وزارت خارجه این کشور نوشت فعال سازی مکانیسم حل اختلاف، ممکن است اجرای توافق هسته‌ای را غیرممکن کند. علاوه بر این، لاوروف، اعلام کرد فعال کردن این مکانیسم از سوی کشور‌های اروپایی برای حل اختلافات موجود در چارچوب برجام یک تصمیم سیاسی خطرناک است.
همچنین سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه، اعلام کرد فعال شدن مکانیسم مزبور می‌تواند برجام را از بین ببرد. ریابکوف با بیان اینکه تصمیم سه کشور اروپایی در فعال سازی مکانیسم حل اختلاف اشتباه سیاسی است، افزود اجرایی کردن مکانیسم حل اختلاف، شانس حفظ برجام را به طور جدی کاهش می‌دهد.
چه کاری از روسیه و چین ساخته است؟
اگر چه مکانیسم حل اختلاف، (همانطور که از نام آن پیداست) برای حل اختلافات طراحی شده، اما در شرایط فعلی احتمالا به عامل تشدید اختلافات تبدیل خواهد شد. این امر تا حدودی به این دلیل است که اساسا مکانیسم فوق برای حل اختلافات سیاسی طراحی نشده است. بلکه، بیشتر برای حل و فصل موارد مشخص فنی، مثل نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی، مقدار غنی سازی، تعداد و نوع سانتریفیوژ‌ها طراحی شده است.
این در حالی است که هم اکنون، ایران و اروپا، درگیر یک مناقشه سیاسی و حقوقی هستند. ایران می‌گوید اروپایی‌ها به تعهدات‌شان پایبند نیستند. اما اروپایی‌ها با استناد به متن برجام ادعا می‌کنند که آن‌ها تعهدات خودشان را انجام داده و مسئولیتی در ازای تحریم‌های آمریکا ندارند. در این میان، روسیه و چین جز اتخاذ مواضع سیاسی همدلانه با ایران، احتمالا از لحاظ فنی و عملی (مانند رفع تحریم‌ها یا جلوگیری از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت) کار خاصی نمی‌توانند بکنند.
روسیه قویا با تصمیم برجامی اروپا مخالفت کرده است. چین هنوز موضعی اتخاذ نکرده، اما حتی اگر مخالفت کند کار چندانی برای حفظ برجام نمی‌تواند بکند. چون مکانیسم حل اختلاف طوری طراحی شده که روسیه و چین نتوانند قطعنامه بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران را وتو کنند. چرا که در آخرین مرحله مکانیسم حل اختلاف، که به عهده شورای امنیت سازمان ملل خواهد بود، رأی گیری بر سر رفع تحریم‌های ایران نخواهد بود بلکه بر سر ادامه رفع تحریم‌های ایران است. این عبارت پردازی، آشکارا به نفع طرف‌های غربی است. چون می‌توانند بدون نگرانی از وتوی روسیه و چین، تحریم‌های ایران را مجددا اعمال کنند. با این حال، چین و روسیه می‌توانند به حل اختلافات در کمیسیون مشترک برجام کمک کنند و از رفتن پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت جلوگیری کنند. البته این در صورتی است که اروپایی‌ها واقعا دنبال حل اختلافات باشند و به فکر امضای توافق جدید با ایران نباشند.
اکنون که نفس‌های برجام به شماره افتاده، نواقص آن برای ایران بیش از پیش هویدا شده است. به رغم اینکه این توافق در سال‌های آخر دولت باراک اوباما امضا شده بود و جمهوریخواهان از آن راضی نبودند، هیچکدام از طرف‌های این توافق پیش بینی نکردند که اگر رئیس جمهور بعدی آمریکا از برجام خارج شود و تحریم‌های کشورش را بازگرداند، ایران چگونه می‌خواهد اروپایی‌ها را به تامین منافع‌اش وادار کند. هم اکنون، هم ایران و هم اروپا اصرار می‌کنند که طرف مقابل تعهدات‌اش را اجرا نمی‌کند. هر کدام از این طرف‌ها هم به متن برجام استناد می‌کنند. در نتیجه، تفسیرپذیری متن برجام نیز به عاملی برای تشدید اختلافات تبدیل شده است.