بزرگنمايي:

پیام ویژه - اعتماد / متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
مرجان زهرانی/ اگر «کرونا» بگذارد، احتمالا به پایان مناقشه جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی نزدیک می‌شویم. هواپیمای مسافربری با 176 مسافر که هجدهم دی‌ماه امسال دقایقی پس از بلند شدن از باند فرودگاه به اشتباه مورد اصابت 2 موشک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار گرفت، منهدم شد و تمام سرنشینان آن جان باختند. خبر مربوط به اصابت موشک و انهدام یک هواپیمای اوکراینی با تاخیری 72 ساعته تایید شد و حالا پس از قریب به 70 روز گویا قرار است بالاخره جعبه نارنجی اطلاعات هواپیما به اوکراین فرستاده و بازخوانی شود. جعبه نارنجی معروف به «جعبه سیاه» که روی آن نوشته شده «باز نکنید»، بالاخره قرار است باز شده و اطلاعات آن بازیابی شود.
مقصد «جعبه سیاه» کجاست؟
روز چهارشنبه، 21 اسفندماه خبری در مورد ارسال جعبه سیاه هواپیمای مسافربری 752 اوکراینی در رسانه‌های بین‌المللی منتشر شد که نشان می‌داد بالاخره تکلیف جعبه سیاه آن مشخص می‌شود. فرهاد پرورش، نماینده ایران در «سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی» (ایکائو)، وابسته به سازمان ملل متحد به «رویترز» خبر داده‌ بود که «سازمان هواپیمایی ایران موافقت کرده 2 «جعبه سیاه» هواپیمای سرنگون شده اوکراین را تحویل کی‌یف دهد.» پس از آن پیش‌بینی شد که اوکراین نیز «جعبه سیاه» را به کشور فرانسه یا امریکا ارسال کند که توانایی خواندن «جعبه سیاه» این نوع از هواپیما را دارند. یک روز پس از آن رضا جعفرزاده، سخنگوی سازمان هواپیمایی کشوری در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان جزییات این تصمیم را تشریح کرد. به گفته سخنگوی سازمان هواپیمایی کشور، اوکراین و فرانسه پیشنهاد دادند که متخصصان ایرانی از لابراتوارهای 2 این کشور برای بازخوانی «جعبه سیاه» هواپیمای اوکراینی استفاده کنند. جعفرزاده تاکید کرده ‌بود که بازخوانی «جعبه سیاه» هواپیمای اوکراینی توسط نهاد بررسی سوانح هوایی ایران در لابراتوارهایی انجام می‌شود که دارای شرایط فنی و همکاری مناسب هستند. او با اشاره به شرایط دریافت ‌شده از همکاری 2 لابراتوار توضیح داد که در صورت رسیدن به توافق نهایی در خصوص جزییات همکاری‌ها، «جعبه‌ سیاه» در یکی از 2 مرکز فرانسه یا اوکراین بازخوانی خواهد شد و البته در این مدت از طریق بررسی‌های انجام شده جزییات بسیاری از سانحه مشخص شده و این اطلاعات قبل از بازخوانی جعبه سیاه با هدف پیشگیری از رخداد‌های مشابه منتشر خواهد شد.
همچنین حسن رضایی‌فر، مدیرکل بررسی سوانح و حوادث سازمان هواپیمایی کشوری دیروز به «باشگاه خبرنگاران جوان» گفته جمهوری اسلامی ایران 2 پیشنهاد از فرانسه و اوکراین برای بررسی «جعبه سیاه» دریافت کرده و ایران نیز شرایط بازخوانی با سرپرستی تیم ایرانی را گوشزد کرده‌ و حدود حضور و مشاهده در سایر کشورهای درگیر در سانحه هواپیمای اوکراینی را معین کرده است. اما رضایی‌فر در مورد زمان انتقال جعبه سیاه به اوکراین و حضور کارشناسان برای بازیابی اطلاعات نیز تاکید کرده که هم‌اکنون شرایط شیوع کرونا، تاثیر جهانی بر پروازها به ویژه پرواز‌های خارجی گذاشته و از همین‌رو نمی‌توان زمان دقیقی برای ارسال آن اعلام کرد. همچنین کتی فوکس، مدیر شورای ایمنی حمل و نقل کانادا به CBC News گفته‌ بود: «قرار بود جعبه‌های سیاه به اوکراین منتقل شود، اما این رویداد به خاطر شیوع ویروس کرونا در ایران به تعویق افتاده است.» به گفته مدیرکل بررسی سوانح و حوادث سازمان هواپیمایی کشور اگر شرایط در اوکراین فراهم شد و امکان برنامه‌ریزی برای پرواز یک تیم ایرانی و سایر کشورها فراهم بود، برنامه سفر تعیین و اعلام می‌شود. او نیز همچون سخنگوی سازمان هواپیمایی کشوری از دو کشور اوکراین و فرانسه به عنوان مقصد ارسال «جعبه سیاه» و بازخوانی اطلاعات آن نام برده است.
چرا «جعبه سیاه» در ایران نمی‌ماند؟
پس از مشخص شدن علت اصلی انهدام هواپیما که پس از 3 روز «خطای انسانی» توصیف شد، کشورهایی که هر یک به نوعی درگیر این حادثه بودند، بحث بازخوانی «جعبه سیاه» را پیش کشیدند. اما آنچه با عنوان «جعبه سیاه» هواپیما یا در اصطلاح تخصصی‌تر 2 دستگاه FDR و CVR شناخته می‌شود و تمامی اطلاعات از مکالمات داخل کابین تا شتاب، ارتفاع، سرعت هوا، جریان سوخت و... را ثبت و ضبط می‌کند، در لابراتوارهایی ویژه و با نرم‌افزارهایی خاص بازخوانی‌ می‌شوند. از همین‌رو کشورهایی چون کانادا و اوکراین اصرار داشتند تا ایران که فاقد امکانات لازم در این زمینه است، «جعبه سیاه» را به یکی از کشورهای درگیر ماجرا یا حتی کشوری ثالث ارسال کند. با این حال این مهم اتفاق نیفتاد و جمهوری اسلامی درخواست کرد تا کشورهای دیگر نرم‌افزار لازم را به این کشور ارسال کنند تا کارشناسان داخلی «جعبه سیاه» را بازخوانی کنند. این پیشنهاد اما با مخالفت‌های خارجی روبه‌رو و حتی وزیر امور خارجه کانادا طی مصاحبه‌ای مدعی شده که اساسا امکان انتقال آنچه ایران می‌خواهد، وجود ندارد. البته محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه، محمد اسلامی وزیر راه و شهرسازی و امیرحاتمی وزیر دفاع که هر یک بنا به جایگاه‌ و عضویت‌شان در کمیته بررسی این حادثه در جریان تصمیم‌گیری برای ارسال «جعبه سیاه» ادله‌ای داشته و تاکید می‌کردند که بر اساس قوانین، «جعبه سیاه» هواپیما باید در محل حادثه بازخوانی شود و اظهارات وزیر امور خارجه کانادا را نیز رد می‌کردند. همچنین محمدجواد ظریف همان زمان اعلام کرده ‌بود که وزارتخانه تحت مدیریتش در حال انجام مکاتباتی با لابراتوارهاست تا به قواعد و ضوابط آنها برای دریافت و بازخوانی «جعبه سیاه» دست یابند.
علیرضا منظری، نماینده سابق ایران در ایکائو و کارشناس برنامه‌ریزی حمل‌و‌نقل هوایی اما معتقد است که روند بررسی جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی که می‌تواند منجر به شفاف‌سازی در مورد حادثه رخ داده شود، از سوی همه طرف‌های درگیر ماجرا بیش از آنکه به بحثی فنی نزدیک باشد، سیاسی شده است. او در مورد امکان انتقال نرم‌افزارها به ایران با وزرای ذی‌ربط هم‌نظر و معتقد است اگر نرم‌افزار از سوی کشورهایی که آن را در اختیار دارند، به ایران تحویل داده‌ شود ما می‌توانیم «جعبه سیاه» را بازیابی کنیم و تا حدودی سخت‌افزار لازم را فراهم آوریم. اما آنچه در اظهارات اغلب سیاسیون در مورد «جعبه سیاه» به چشم نمی‌خورد اما منظری بر آن تاکید دارد، این است که بیش از اینکه ابزار و وسایل مورد نیاز بازخوانی جعبه سیاه اهمیت داشته ‌باشد، کارشناسان بازخوانی از اهمیت بسزایی برخوردارند؛ چرا که «جعبه سیاه» هر چه بیشتر آسیب دیده ‌باشد، ‌کار بازخوانی دشوارتر است؛ درست مثل یک کاغذ چندین تکه شده خواندن را سخت می‌کند و نیاز به کارشناسان خبره دارد. در واقع از نگاه این کارشناس در حال حاضر بیش از ابزار نیروی انسانی متخصص مهم است.
از سویی منظری توضیح می‌دهد که ما بخشی از سخت‌افزار را در اختیار داریم و بخش دیگر را هم می‌توان تهیه کرد و قابل انتقال است، اما نکته‌ای که در این میان مغفول مانده، هزینه تهیه آن است. در واقع تهیه سخت‌افزار و نرم‌افزار برای بازخوانی جعبه‌های سیاه بسیار هنگفت است. بنابراین هر کشوری اقدام به تهیه آن و ایجاد لابراتوار در این زمینه نمی‌کند. ضمن اینکه هزینه نگهداری و به‌روزرسانی آنها نیز بالاست. منظری معتقد است که ارسال «جعبه سیاه» به کشورهایی که فناوری لازم برای بازخوانی آن را در اختیار دارند، امری معمول است، منتها به دلیل شرایط اسقاط هواپیما بحث تا حدود زیادی از چارچوب‌های فنی خارج شده و سیاسی است که اگر این‌گونه نبود تاکنون «جعبه سیاه» برای کشوری که امکانات لازم را دارد، ارسال شده و بازخوانی شده‌بود؛ چراکه این روالی معمول بوده و ایران نیز اغلب جعبه‌های سیاه را به روسیه یا اوکراین می‌فرستاد و حتی «جعبه سیاه» هواپیمایی که چند سال پیش در یاسوج سقوط کرد نیز برای بررسی به کشور دیگری ارسال شد.
این کارشناس هواپیمایی در مورد نگرانی ایجاد شده برای عدم حضور نمایندگان ایران در جریان بازخوانی «جعبه سیاه» هواپیما نیز توضیح داده که نمایندگان کشورها می‌توانند در این فرآیند حضور داشته ‌باشند و چون بحث امنیتی کشورها مطرح است، نمایندگان آنها حضور دارند. او البته تاکید دارد که قوانین و قواعد بین‌المللی در مورد این لابراتوارها وجود ندارد؛ چراکه این فرآیند همچون دریافت خدمات است. در واقع پولی پرداخت می‌شود تا یک لابراتوار به همراه کارشناسان «جعبه سیاه» را بازخوانی کنند و به تعبیری نوارها پیاده‌سازی شود اما در روند انجام این فرآیند اگر کشوری خدمات کارشناسی بخواهد یا بخواهد نظر مشورتی از برخی کارشناسان این حوزه دریافت کند، پولی دریافت نمی‌شود.
در مجموع می‌توان گفت که ارسال «جعبه سیاه» هواپیمای اوکراینی به یک کشور ثالث و دارای امکانات و ملزومات لازم جهت بازخوانی آن نه‌تنها اقدامی نامتعارف نیست، بلکه اقدامی معمول است که همواره و در موارد متعددی انجام شده‌ و می‌شود. بنابراین اگر از منظر سیاسی به موضوع نگاه نکنیم، به لحاظ فنی ارسال «جعبه سیاه» هواپیما به یک کشور دارای امکانات لازم، می‌تواند روند بازخوانی را تسریع کند، همچنین می‌تواند در هزینه‌های اقتصادی که در این زمینه سرسام‌آور است نیز صرفه‌جویی کند. ضمن آنکه نه‌تنها ایران بلکه بسیاری از کشورها به دلایل اقتصادی و کارشناسی امکانات لازم جهت بازخوانی جعبه‌های سیاه را ندارند و با حضور نمایندگان‌شان در سایر کشورها فرآیند بازخوانی را انجام می‌دهد.
به نظر می‌رسد اگر شیوع جهانی کرونا اندکی فروکش کند و رویکرد به بازخوانی اطلاعات «جعبه سیاه» هواپیمای اوکراینی نه سیاسی، بلکه فنی باشد، می‌توان امیدوار بود به پاسخ این پرسش که ماه‌هاست در افکار عمومی مطرح است، دست یافت که چه اتفاقی افتاد که یک هواپیمای مسافربری به‌جای یک موشک کروز شناسایی و مورد اصابت موشک‌های پدافند هوایی سپاه پاسداران قرار گرفت؟! پرسشی که بسیاری از ابهامات را برطرف خواهد کرد و شاید از وقوع اتفاقات مشابه جلوگیری کند.