پیام ویژه - مهر / وضعیت رشته‌های مرتبط با «هوش مصنوعی» در ایران حاکی از آن است که به رغم نوظهور بودن این شاخه فناوری، ایران توانسته در رتبه‌بندی‌های جهانی جایگاه قابل دفاعی از آن خود کند. 
امروزه می‌توان ردپای هوش مصنوعی، ربات‌ها و علوم شناختی را که بخش زیادی از آنها بر پایه علوم رایانه شکل گرفته‌اند در زندگی روزمره انسان‌ها و علوم مختلف دید و آینده‌ای را متصور شد که موضوعاتی از جمله پزشکی، نرم افزارها، پیش‌بینی وضع هوا، کاربرد ربات‌ها و حتی علوم انسانی متأثر از این علوم جدید باشند.
گرچه تأثیر این فناوری‌های نوین هنوز چندان واضح نیست اما این فناوری‌ها بدون شک شیوه زندگی انسان‌ها را تغییر داده‌اند و این تغییرات آنقدر قابل توجه هستند که برخی از آن به عنوان «انقلاب صنعتی چهارم» نام می‌برند.
هوش مصنوعی یا artificial intelligence شاخه‌ای از علوم رایانه است که هدف اصلی آن تولید ماشین‌های هوشمندی است که توانایی انجام وظایفی که نیازمند به هوش انسانی است را داشته باشد. هوش مصنوعی در حقیقت نوعی شبیه سازی هوش انسانی برای رایانه است و منظور از هوش مصنوعی در واقع ماشینی است که به گونه‌ای برنامه نویسی شده که همانند انسان فکر کند و توانایی تقلید از رفتار انسان را داشته باشد.
در همین زمینه رباتیک نیز حوزه‌ای از علم و تکنولوژی است که با ربات‌ها سر و کار دارد. ربات‌ها ماشین‌هایی هستند که برای انجام یک سری کارها به صورت اتوماتیک یا نیمه اتوماتیک، از قبل برنامه ریزی شده‌اند. رباتیک علمی است که با طراحی، ساخت و برنامه نویسی انواع ربات‌ها سر و کار دارد.
از سوی دیگر علوم شناختی که یکی از دانش‌های نو است در کنار نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، فناوری اطلاعات مجموعه دانش‌های همگرا را تشکیل می‌دهند. این رشته از زیر مجموعه‌های علم اعصاب، روانشناسی، زبان شناسی، هوش مصنوعی و فلسفه ذهن تشکیل شده و کاربرد وسیعی در موضوعات مرتبط با هوش مصنوعی دارد.
همه این دانش‌های نوین در یک موضوع باهم توافق دارند و آن هم شناخت «مغز انسان» و کارکردهای آن است. حیات انسان و جامعه وابسته به کارکردهای مغزی اوست، شناخت ما از مغز و ذهن می‌تواند تأثیر به سزایی بر همه ابعاد حیات انسان داشته باشد. در این میان هوش مصنوعی، ساخت رایانه‌هایی که بتواند وظایف انسان را انجام دهند و رابطه انسان و فناوری از اهمیت بیشتری برخوردارند.
در سال‌های اخیر با توسعه دانشگاه‌های کشور و رشد تعداد دانشجویان و محققان جوان در عرصه فناوری‌های نوین مقالات و تحقیقات علمی نیز در حوزه این فناوری‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای رشد داشته است. با وجود اینکه زمان زیادی از ورود دانشگاه‌های ایرانی به عرصه فناوری‌های جدید نمی‌گذرد اما بررسی رتبه دانشگاه‌ها با موضوعات خاص مرتبط با فناوری‌های جدید نشان می‌دهد علیرغم تازه وارد بودن اما تأثیرات قابل ملاحظه‌ای در حوزه علوم جدید داشته‌اند.
به منظور بررسی وضعیت تحقیقات و رتبه دانشگاه‌های ایرانی در سه حوزه هوش مصنوعی، رباتیک و علوم شناختی از مجموعه‌ای از علوم و موضوعات زیرمجموعه آنها در رتبه بندی‌های معتبر جهانی و سایت‌های معتبری که به رده بندی دانشگاه‌های دنیا می‌پردازند، بهره برده‌ایم.
یکی از مهمترین نظام‌های رتبه بندی در حوزه موضوعات خاص و دسته بندی شده رتبه بندی سایماگو یا سکیمگو (scimago) است. این نظام رتبه بندی ابزاری برای تجزیه و تحلیل وضعیت کشورها و مقایسه آنها با یکدیگر بر پایه مدارک علمی و دانشگاهی منتشر شده در جهان است و کشورها بر پایه شاخص‌های گوناگون قابل رتبه بندی هستند.
در این نظام رتبه بندی شمار مدارک، شمار مدارک قابل استناد، شمار خوداستنادی، سرانه استناد به هر مدرک و شاخص اچ مد نظر است.
با توجه به اینکه حوزه‌های هوش مصنوعی، رباتیک و علوم شناختی ترکیبی از علوم مختلف هستند، برای بررسی از مجموعه علوم هنر و علوم انسانی، علوم رایانه، علوم اجتماعی (زبانشناسی)، نرم افزار، مهندسی کنترل و سیستم، مهندسی برق و الکترونیک، علوم اعصاب و علوم اعصاب شناختی، روانشناسی تجربی و شناختی، روانشناسی اعصاب و روانشناسی فیزیولوژیک استفاده شده است.
همچنین از آنجا که بسیاری از رتبه بندی‌های رایج و معتبر دنیا به طور خاص به شاخه «هوش مصنوعی» نپرداخته‌اند و به حوزه‌های مرتبط با آن مانند علوم رایانه، الکترونیک، علوم شناختی و … پرداخته‌اند برای بررسی وضعیت هوش مصنوعی دانستن جایگاهمان در این رشته‌ها تعیین کننده است.
جدول وضعیت ایران در رتبه بندی scimago در حوزه علوم رایانه و شاخه‌های آن (مدارک منتشر شده در سال‌های 1996 تا 2019)

موضوع	زیرشاخه	رتبه ایران	تعداد مقالات
علوم رایانه	علوم رایانه	رتبه 20 دنیا در میان 222 کشور	67634 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
	هوش مصنوعی	رتبه 15 دنیا در میان 190 کشور	11547 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
	نظریه محاسبات و ریاضیات	رتبه 19 دنیا در میان 179 کشور	4535 مقاله
		رتبه دوم خاورمیانه در میان 16 کشور
	گرافیک رایانه‌ای و طراحی به کمک رایانه	رتبه 26 دنیا در میان 161 کشور	1855 مقاله
		رتبه دوم خاورمیانه در میان 16 کشور
	شبکه‌های رایانه‌ای و ارتباطات	رتبه 22 دنیا در میان 206 کشور	13951 مقاله
		رتبه دوم خاورمیانه در میان 16 کشور
	برنامه‌های رایانه‌ا ی (اپلیکیشن)	رتبه 20 دنیا در میان 212 کشور	21116 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
	علوم رایانه (متفرقه)	رتبه 21 دنیا در میان 206 کشور	13450 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
	چشم انداز و الگوهای رایانه‌ای	رتبه 26 دنیا در میان 176 کشور	4016 مقاله
		رتبه دوم خاورمیانه در میان 16 کشور
	سخت افزار و معماری	رتبه 19 دنیا در میان 185 کشور	6730 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
	تعامل انسان و رایانه	رتبه 37 دنیا در میان 175 کشور	1740 مقاله
		رتبه سوم خاورمیانه در میان 16 کشور
	سیستم‌های اطلاعاتی	رتبه 23 دنیا در میان 206 کشور	7917 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
	پردازش سیگنال	رتبه 17 دنیا در میان 180 کشور	6797 مقاله
		رتبه دوم خاورمیانه در میان 16 کشور
	نرم افزار	رتبه 20 دنیا در میان 199 کشور	13350 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
هنرها و علوم انسانی	زبان و زبانشناسی	رتبه 16 دنیا در میان 188 کشور	3660 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
علوم اجتماعی	زبان و زبانشناسی	رتبه 16 دنیا در میان 186 کشور	3776 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور

جدول وضعیت ایران در رتبه بندی scimago در حوزه رباتیک و شاخه‌های آن (مدارک منتشر شده در سال‌های 1996 تا 2019)

موضوع	زیرشاخه	رتبه ایران	تعداد مقالات
مهندسی	مهندسی کنترل و سیستم	رتبه 17 دنیا در میان 188 کشور	13943 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور
	مهندسی برق و الکترونیک	رتبه 15 دنیا در میان 220 کشور	48665 مقاله
		رتبه اول خاورمیانه در میان 16 کشور

جدول وضعیت ایران در رتبه بندی scimago در حوزه علوم شناختی و شاخه‌های آن (مدارک منتشر شده در سال‌های 1996 تا 2019)

موضوع	زیرشاخه	رتبه ایران	تعداد مقالات
علوم اعصاب	علوم اعصاب شناختی	رتبه 32 دنیا در میان 149 کشور	640 مقاله
		رتبه دوم خاورمیانه در میان 16 کشور
روانشناسی	روانشناسی تجربی و شناختی	رتبه 37 دنیا در میان 147 کشور	462 مقاله
		رتبه سوم خاورمیانه در میان 16 کشور
	روانشناسی اعصاب و روانشناسی فیزیولوژیک	رتبه ندارد	640 مقاله
		رتبه سوم خاورمیانه در میان 16 کشور

یکی دیگر از مهمترین رتبه بندی‌های جهانی که می‌تواند جایگاه دانشگاه‌های ایرانی را در علوم رایانه، هوش مصنوعی، نرم افزارها و رباتیک نشان دهد، رتبه بندی جهانی علوم رایانه یا csrankings است. در این رتبه بندی مقالات محققان با نمایه گوگل اسکولار آنها به نمایش در می‌آید.
در واقع رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings) یک رتبه بندی مبتنی بر سنجه از برترین مؤسسات علوم رایانه در سراسر جهان است. این رتبه بندی به دسته بندی دانشگاه‌ها در مناطق مختلف جهان پرداخته است و در بخش کل جهان تنها 50 دانشگاه اول دنیا را به نمایش گذاشته است. این رتبه بندی سنجه های هر دانشگاه را در فاصله 2010 تا 2020 مورد بررسی قرار داده است.
جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings) منطقه آسیا

دانشگاه	رتبه در آسیا	موضوع
دانشگاه صنعتی شریف	47	علوم رایانه
	56	هوش مصنوعی
	51	چشم انداز رایانه
	60	یادگیری ماشین و داده کاوی
	47	پردازش زبان طبیعی
	47	وب و بازیابی اطلاعات
	17	معماری رایانه
	30	امنیت رایانه
	18	طراحی اتوماسیون
	23	سیستم‌های زمان واقعی
	6	تحلیل اندازه گیری و عملکرد
	23	الگوریتم‌ها و پیچیدگی‌ها
	10	اقتصاد و محاسبات
پژوهشگاه دانش‌های بنیادی	70	علوم رایانه
	14	معماری رایانه
دانشگاه علم و صنعت ایران	70	علوم رایانه
	41	پردازش زبان طبیعی
	41	پایگاه داده

در زیرشاخه‌های شبکه‌های رایانه‌ای، محاسبات با کارایی بالا، محاسبات موبایل، سیستم عامل‌ها، زبان‌های برنامه نویسی، مهندسی نرم افزار، رمزنگاری، منطق و تأیید، بیوانفورماتیک، گرافیک رایانه‌ای، تعامل انسان و رایانه، رباتیک و تصویرسازی دانشگاه‌های ایرانی رتبه‌ای ندارند.

وضعیت دانشگاه صنعتی شریف در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings)

وضعیت دانشگاه علم و صنعت ایران در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings)

وضعیت پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در رتبه بندی علوم رایانه (CSRankings)
از دیگر نظام‌های معروف رتبه بندی در دنیا نظام رتبه بندی تایمز است که با توجه به اینکه به شکل جزئی به موضوع هوش مصنوعی و علوم شناختی نپرداخته است تنها رتبه دانشگاه‌های ایرانی در علوم رایانه ذکر می‌شود.
جدول رتبه بندی جهانی تایمز 2020 در علوم رایانه

رتبه کشوری	رتبه جهانی	دانشگاه
1	201–250	دانشگاه صنعتی شریف
2	301–400	دانشگاه تهران
3	401–500	دانشگاه صنعتی امیرکبیر
4	401–500	دانشگاه علم و صنعت ایران
5	401–500	دانشگاه صنعتی اصفهان
6	401–500	دانشگاه شیراز
7	501–600	دانشگاه شهیدبهشتی
8	501–600	دانشگاه تبریز
9	601+	دانشگاه فردوسی مشهد
10	601+	دانشگاه اصفهان
11	601+	دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی
12	601+	دانشگاه شهید باهنر کرمان

همچنین نظام رتبه بندی کیواس (QS) نیز از دیگر نظام‌های مشهور رتبه بندی در دنیا است که با توجه به اینکه به شکل جزئی به موضوع هوش مصنوعی و علوم شناختی نپرداخته است تنها رتبه دانشگاه‌های ایرانی در رتبه بندی 2020 کیواس در حوزه علوم رایانه ذکر می‌شود.
جدول رتبه بندی جهانی کیواس 2020 در علوم رایانه و سیستم‌های اطلاعاتی

رتبه کشوری	رتبه جهانی	دانشگاه
1	251-300	دانشگاه صنعتی شریف
2	401-450	دانشگاه تهران
3	501-550	دانشگاه صنعتی امیرکبیر
4	551-600	دانشگاه علم و صنعت ایران

البته در رتبه بندی موضوعی کیواس 2020 موضوع مهندسی برق و الکترونیک که به حوزه رباتیک مرتبط می‌شود هم مورد توجه است.
جدول رتبه بندی جهانی کیواس 2020 در مهندسی و فناوری

رتبه کشوری	رتبه جهانی	دانشگاه
1	=221	دانشگاه صنعتی شریف
2	=272	دانشگاه تهران
3	=361	دانشگاه صنعتی امیرکبیر

رتبه بندی شانگهای نیز به عنوان یکی از معتبرترین نظام‌های رتبه بندی، به صورت موضوعی دانشگاه‌های دنیا را ارزیابی می‌کند. با این وجود موضوعاتی از جمله علوم رایانه، مهندسی الکترونیک در این رتبه بندی به صورت خاص عنوان شده است و به صورت جزئی به هوش مصنوعی و علوم شناختی نپرداخته است. اما از آنجا بخش مهمی از هوش مصنوعی از دل علوم رایانه و الکترونیک بیرون می‌آید دانستن جایگاه ایران در این حوزه‌ها خالی از لطف نیست.
جدول رتبه بندی شانگهای 2020 در «مهندسی برق و الکترونیک» و «مهندسی و علوم رایانه»

«مهندسی برق و الکترونیک»
رتبه کشوری	رتبه جهانی	نام دانشگاه
1	151-200	دانشگاه تهران
2	201-300	دانشگاه صنعتی شریف
3	401-500	دانشگاه صنعتی امیرکبیر
4	401-500	دانشگاه صنعتی اصفهان
5	401-500	دانشگاه آزاد اسلامی
6	401-500	دانشگاه صنعتی شیراز
7	401-500	دانشگاه تبریز
«مهندسی و علوم رایانه»
رتبه کشوری	رتبه جهانی	نام دانشگاه
1	301-400	دانشگاه آزاد اسلامی
2	301-400	دانشگاه تهران
3	401-500	دانشگاه صنعتی امیرکبیر
4	401-500	دانشگاه صنعتی شریف

در این میان برخی دیگر از رتبه بندی‌های جهانی به موضوع علوم رایانه و ریاضیات پرداخته‌اند. رتبه بندی لایدن در سال 2020 بر مبنای «ریاضیات و علوم رایانه» دانشگاه‌های ایرانی را رتبه بندی کرده است. بر اساس این رتبه بندی دانشگاه‌های ایرانی در جایگاه مناسبی در میان 899 دانشگاه برتر دنیا در این حوزه قرار دارند.
جدول رتبه بندی لایدن 2020 در «ریاضیات و علوم رایانه»

ردیف	رتبه جهانی	نام دانشگاه
1	45	دانشگاه صنعتی امیرکبیر
2	65	دانشگاه تهران
3	78	دانشگاه صنعتی شریف
4	95	دانشگاه علم و صنعت ایران
5	201	دانشگاه فردوسی مشهد
6	203	دانشگاه شهیدبهشتی
7	232	دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی
8	247	دانشگاه تربیت مدرس
9	256	دانشگاه صنعتی اصفهان
10	275	دانشگاه تبریز
11	315	دانشگاه شیراز
12	360	دانشگاه اصفهان
13	372	دانشگاه آزاد اسلامی (علوم تحقیقات)
14	489	دانشگاه شهید باهنر کرمان
15	511	دانشگاه یزد
16	520	دانشگاه سمنان
17	632	دانشگاه شاهرود
18	668	دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل
19	678	دانشگاه گیلان
20	703	دانشگاه رازی کرمانشاه
21	708	دانشگاه زنجان
22	725	دانشگاه کاشان
23	735	دانشگاه ارومیه
24	759	دانشگاه شاهد
25	821	دانشگاه پیام نور
26	824	دانشگاه شهید چمران اهواز
27	846	دانشگاه مازندران
28	878	دانشگاه بوعلی سینا همدان
29	885	دانشگاه صنعتی مالک اشتر

این رتبه بندی ها تنها بخش کوچکی از رشد تحقیقات علمی ایران در حوزه‌های علوم رایانه، مهندسی، علوم شناختی و رباتیک را نشان می‌دهد که تمامی اینها می‌توانند مرتبط با هوش مصنوعی باشند. با توجه به اینکه برخی از مقالات به زبان فارسی به نگارش در می آیند نمی‌توان آنها را به عنوان تولید علم در حوزه‌های غیر فارسی زبان به شمارش درآورد.
ضمن اینکه این تصاویر تمام تلاش دانشگاه‌های ایرانی و محققان جوان در حوزه فناوری‌های جدید نیست و تنها گوشه‌ای از آن را به نمایش گذاشته است.