چاپ

پیام ویژه - وطن امروز / متن پیش رو در وطن امروز منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
20 ماه پس از خروج آمریکا از برجام و انفعال و وقت‌کشی 3 کشور آلمان، فرانسه و انگلیس در عدم تحقق مطالبات اقتصادی و مالی ایران، تروئیکای اروپا با انتشار بیانیه‌ای از آغاز روند اجرای مکانیسم ماشه در برجام خبر داد.
به گزارش «وطن امروز»، فرانسه، انگلیس و آلمان دیروز (سه‌شنبه) در یک بیانیه مشترک مکانیسم حل اختلاف در برجام، موسوم به «ماشه» را به دلیل آنچه «نقض توافق از سوی ایران» خواندند، فعال کردند. تروئیکای اروپا در ادامه بیانیه خود تاکید کرده که به کارزار فشار حداکثری دولت آمریکا علیه ایران نمی‌پیوندد.
بنا بر بیانیه صادر شده از سوی 3 کشور اروپایی عضو توافق هسته‌ای، این دولت‌ها در هماهنگی با سرویس روابط خارجی اتحادیه اروپایی این تصمیم را گرفته‌اند.
در بیانیه تروئیکای اروپا آمده است: با توجه به اقدامات ایران ما هیچ انتخاب دیگری نداشتیم جز اینکه امروز نگرانی‌های خود را در رابطه با اینکه ایران دیگر به تعهدات خود در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) عمل نمی‌کند، نشان دهیم و طبق مکانیسم حل اختلاف، مطابق با بند 36 در برجام، این مسأله را به کمیسیون مشترک ارجاع دهیم.
مکانیسم حل اختلافات برجام (مکانیسم ماشه) یک روند مذاکره و گفت‌وگو میان اعضای برجام است که با ارجاع گزارش اختلافی از سوی یکی از طرف‌های برجام به کمیسیون مشترک آغاز می‌شود و برای چند مرحله با زمان‌های قابل تمدید در نظر گرفته شده است.
* توضیح فرآیند بازگشت تحریم‌ها
بر اساس تواق نهایی 2 بند 36 و 37 که مربوط به سازوکار حل‌وفصل اختلافات است، در صورتی که ایران به عدم اجرای مفاد قطعنامه توسط سایر کشورها اعتراض داشته باشد یا اینکه کشورهای 1+5 ادعا کنند ایران مفاد توافقنامه را رعایت نکرده است، امکان بازگشت تحریم‌ها طی 65 روز وجود دارد. در بند 36 و 37 برجام به مکانیسم ماشه اشاره شده است.
ترجمه بخشی از بند 36 به شرح ذیل است:
36- چنانچه ایران معتقد باشد هر یک یا تمام گروه 1+5 تعهدات خود را رعایت نکرده‌اند، ایران می‌تواند موضوع را به منظور حل‌وفصل به کمیسیون مشترک ارجاع کند؛ به همین ترتیب، چنانچه هر یک از اعضای گروه 1+5 معتقد باشد که ایران تعهدات خود را رعایت نکرده است، هر یک از دولت‌های گروه 1+5 می‌تواند اقدام مشابه به عمل آورد.
... متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه... موضوع پایبندی فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. ... پس از بررسی کمیسیون مشترک- همزمان با (یا به جای) بررسی در سطح وزیران- ...می‌تواند درخواست کند که موضوع توسط یک هیأت مشورتی که متشکل از 3 عضو خواهد بود. ... هیأت مشورتی باید نظریه غیرالزام‌آوری را ... ارائه کند. چنانچه، ... موضوع فیصله نیابد، ... طرف شاکی معتقد باشد که موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» است، آنگاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع کند که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» به شمار می‌آید.
در بند 37 نیز ادامه فرآیند مکانیسم ماشه اینگونه توضیح داده شده است: «متعاقب دریافت ابلاغ طرف شاکی، شورای امنیت باید منطبق با رویه‌های خود درباره قطعنامه‌ای برای ادامه لغو تحریم‌ها رأی‌گیری کند». بر اساس 2 بند 36 و37 اولین مرجع رسیدگی به شکایت، کمیسیون مشترک است. کمیسیون مشترک شامل کشورهای آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، چین، روسیه، ایران و نماینده اتحادیه اروپایی است که جمعا 8 عضو می‌شوند.
کمیسیون مشترک 15 روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع پایبندی فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران 15 روز فرصت خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود (جمعا 30 روز).
تصمیم‌گیری در کمیسیون مشترک به صورت رای حداکثری است یعنی اگر 5 کشور از 8 کشور عضو هم‌رای باشند، رای آنان ملاک قرار می‌گیرد.
* مرحله اول
زمانی که ایران از یکی از کشورهای عضو 1+5 مثل آمریکا بنا بر دلایل مختلف مانند اعمال تحریم‌های جدید یا تعلیق نکردن بخشی از تحریم‌ها، شکایتی داشته باشد، شکایت ایران به کمیسیون مشترک می‌رود و چون چینش اعضای این کمیسیون به نفع آمریکاست (5 عضو از 8 عضو کمیسیون در یک جبهه و کاملا هم‌جهت و هماهنگ با سیاست‌های آمریکا هستند) رای به نفع آمریکا خواهد بود.
این موضوع درباره سایر کشورهای غربی عضو کمیسیون (انگلیس، آلمان و فرانسه) نیز صدق می‌کند. یعنی ایران اگر از فرانسه، انگلیس و آلمان نیز شکایت داشته باشد، رای حداکثری کمیسیون مشترک (1+5، اتحادیه اروپا و ایران) به نفع این کشورها خواهد بود نه ایران. بر فرض اگر رای هم به نفع ایران باشد (که تقریبا بعید است)، آمریکا یا کشور متشاکی غیر از آمریکا می‌تواند اعلام کند از نظر این کشور موضوع فیصله نیافته است.
* مرحله دوم
پس در هر دو صورت (رای کمیسیون مشترک به نفع ایران باشد یا نباشد) موضوع فیصله نمی‌یابد و بر اساس سازوکار پیش‌بینی شده باید در جلسه وزرا مطرح شود. همزمان با مطرح شدن شکایت ایران در کمیسیون مشترک یا در جلسه وزیران امور خارجه، ایران می‌تواند درخواست بررسی موضوع مورد شکایت را در هیأت مشورتی ارائه دهد. هیأت مشورتی 3 عضو دارد؛ نماینده شاکی، نماینده متشاکی و عضو سوم که کشور مستقل است. هیأت مشورتی پس از بررسی موضوع (طی 15 روز) نظریه غیرالزام‌آوری را ارائه می‌دهد. باید توجه داشت جلسات هیأت مشورتی در همان مدت 30 روز اول که شکایت در کمیسیون مشترک یا در سطح وزرای امور خارجه بررسی می‌شود، برگزار شده و منتج به نتیجه می‌شود.
* مرحله سوم
اگر طی این 30 روز موضوع خاتمه پیدا نکرد، بار دیگر موضوع به کمیسیون مشترک می‌رود و این‌بار نظریه غیرالزام‌آور هیأت مشورتی در کمیسیون مشترک مورد بحث گذاشته می‌شود. کمیسیون مشترک با توجه به سیستم تصمیم‌گیری حداکثری، نظریه غیرالزام‌آور هیأت مشورتی را طی 5 روز بررسی خواهد کرد (جمعا 35 روز).
* مرحله چهارم
اگر نتیجه کمیسیون مشترک مورد قبول ایران قرار نگیرد (که با توجه به ترکیب اعضای این کمیسیون احتمال قریب به یقین رای کمیسیون مشترک به نفع ایران نخواهد بود) ایران می‌تواند با این ادعا که موضوع فیصله نیافته مصداق عدم پایبندی اساسی کشورهای 1+5 به مفاد توافق است، این موضوع را به شورای امنیت بکشاند.
پس از ابلاغ موضوع حل نشده از سوی ایران به شورای امنیت، شورای امنیت باید در قالب قطعنامه‌ای تداوم لغو تحریم‌ها را رای‌گیری کند. اگر شورای امنیت رای مخالف به این قطعنامه دهد (که با توجه به لابی‌گری کشورهای غربی احتمال رای مخالف شورای امنیت به چنین قطعنامه‌ای به مراتب بیشتر از رای مثبت است) یا اینکه یکی از کشورهای دارای حق وتو (در مثال یاد شده آمریکا) این قطعنامه را وتو کند، تحریم‌هایی که در نتیجه توافق جامع تعلیق یا لغو شده بود، مجددا باز می‌گردد.
* مرحله پنجم
حتی اگر این قطعنامه ظرف 30 روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، به صورت اتوماتیک مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجددا اعمال خواهد شد، مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحو دیگری تصمیم‌گیری کند.
یعنی در صورت شکایت ایران و پافشاری ایران بر حق خود طی 65 روز، تحریم‌ها علیه ایران باز می‌گردد. مگر آنکه ایران اعلام کند نظر کمیسیون مشترک را هر چند در راستای منافع ملی کشور نباشد می‌پذیرد تا موضوع به شورای امنیت کشیده نشود، چرا که در جلسه شورای امنیت همان‌گونه که گفته شد اگر قطعنامه ادامه لغو تحریم‌ها رأی نیاورد یا اینکه یک کشور دارای حق وتو این قطعنامه را وتو کند، تحریم‌ها بازمی‌گردد.
* تبعات اقتصادی و سیاسی بازگشت تحریم‌های شورای امنیت
البته مکانیسم ماشه در صورت فعال شدن و نتیجه دادن به نفع اروپا و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، فشارهایی بیش از آنچه آمریکایی‌ها در قالب تحریم‌های یکجانبه علیه ایران اعمال کرده‌اند، وارد نخواهد کرد. آمریکا در چند سال اخیر در راستای پروژه «فشار حداکثری» شدیدترین تحریم‌ها را علیه ایران اعمال کرده و توانسته است سایر کشورها را نیز همراه با خود کند. به بیان دیگر تحریم‌های گسترده آمریکا فراتر از تحریم‌های یکجانبه این کشور به حساب می‌آید و ویژگی بین‌المللی پیدا کرده است، بنابراین در عمل فشار جدیدی علیه ایران اعمال نمی‌شود. با این حال آمریکا می‌تواند از این فرصت استفاده کند و فرآیند ائتلاف‌سازی بین‌المللی در عرصه دیپلماتیک را علیه ایران به وجود آورد، البته همانگونه که گفته شد از جهت اقتصادی آمریکا نمی‌تواند فشار جدیدی را رقم بزند، بلکه می‌تواند به بهانه تحریم‌های شورای امنیت یک وجهه دیپلماتیک به فشارهای اقتصادی خود علیه ایران بدهد. با این حال مقامات دیپلماسی کشورمان پس از باز شدن مشت اروپایی‌ها، علاوه بر آنکه قابل اعتماد نبودن اروپایی‌ها برای آنان ثابت می‌شود، این فرصت را به آنان می‌دهد در مقابل ائتلاف‌سازی‌های سیاسی آمریکا، در عرصه دیپلماسی سرمایه‌گذاری جدیدی روی کشورهای مستقل از آمریکا از چین و روسیه تا کشورهایی مانند ونزوئلا و نیکاراگوئه انجام دهند. علاوه بر این به بن‌بست کشاندن برجام توسط اروپا عملا این فرصت را به ایران می‌دهد که بدون هیچ محدودیتی به گسترش برنامه هسته‌ای خود که 4 سال در نتیجه برجام در شدیدترین محدودیت‌ها قرار داشت، دست بزند. اولین واکنش عملی ایران به این اقدام اروپایی‌ها باید واکنش متناسب و درخور باشد. نصب سانتریفیوژهای پیشرفته در تاسیسات فردو و حرکت به سمت غنی‌سازی 20 درصد پیامی است که طرف غربی را برای احیای برجام و اجرای همان تعهدات نصفه و نیمه در این توافق ترغیب می‌کند. اروپایی‌ها همانگونه که نخست‌وزیر انگلیس گفته است در راستای پروژه مذاکراتی ترامپ با ایران به دنبال بسترسازی و فراهم آوردن شرایط این مذاکره هستند. درواقع اروپایی‌ها با کلید زدن مکانیسم ماشه به دنبال کشاندن ایران به میز مذاکره‌ای هستند که نتیجه آن توافق جدید با آمریکا باشد. با توجه به اینکه مقامات ایرانی هر گونه گفت‌وگوی جدید را منوط به رفع تحریم‌ها کرده‌اند، بنابراین گفت‌وگو زیر فشار و تحریم‌های گسترده را به معنای فشارهای جدید تفسیر می‌کنند.
باطل‌السحر نقشه ترامپ که اروپایی‌ها در مقطع فعلی مجری آن شده‌اند حذف گزینه مذاکره با آمریکا به صورت قطعی است؛ موضوعی که مقامات دولتی باید به صراحت به آن اشاره کنند و علاوه بر تاکید زبانی، در عمل نیز از رفتارها یا پیغام‌هایی که طرف مقابل احساس کند ایرانی‌ها به دنبال مذاکره هستند خودداری کنند.
اگر آمریکا و اروپایی‌ها عزم ایران را برای گسترش برنامه هسته‌ای مشاهده کنند مجبور به دادن امتیازات به ایران می‌شوند، چرا که دادن تعهداتی مانند آنچه در برجام به ایران وعده‌اش را داده بودند برای‌شان راحت‌تر از پذیرش ایران هسته‌ای با توانمندی‌های ویژه‌ای مثل غنی‌سازی 20 درصد است.
* واکنش ظریف به آغاز روند مکانیسم ماشه
اجرای مکانیسم ماشه توسط اروپا البته در شرایطی انجام می‌شود که اروپایی‌ها در ماه‌های گذشته بارها ایران را به اجرای آن تهدید کرده‌اند. چنانکه 2 ماه پیش 3 کشور اروپایی طرف برجام در بیانیه‌ای تهدید کردند: «ما آماده‌ایم همه مکانیسم‌ها در برنامه جامع اقدام مشترک (توافق هسته‌ای) از جمله مکانیسم حل مسائل مربوط به اجرای تعهدات ایران در برجام را مدنظر قرار دهیم». اوایل آذرماه گذشته نیز وزیر خارجه فرانسه، ایران را به فعال‌سازی مکانیسم ماشه و اعمال تحریم‌های سازمان ملل تهدید کرد. ژان ایو لودریان، وزیر خارجه فرانسه با اشاره به احتمال اعمال مکانیسم ماشه علیه ایران گفت: «ایران هر 2 ماه یک‌بار یک شکاف جدید ایجاد می‌کند. اوضاع به جایی رسیده است که من به صراحت می‌توانم بگویم ما به فعال‌سازی مکانیسم ماشه و تحریم‌های اقتصادی فکر می‌کنیم»!
وزیر امور خارجه کشورمان اما در واکنش به بیانیه سران 3 کشور اروپایی در توئیتی نوشت: «طی 20 ماه، 3 کشور اروپایی عضو برجام- با پیروی از سیاست انگلستان در جلب رضایت ایالات متحده- به دیکته‌های آمریکا تن داد‌ه‌اند. این کار هیچ نتیجه‌ای در بر نداشته و هرگز نخواهد داشت. تروئیکای اروپا می‌تواند برجام را حفظ کند ولی نه با جلب رضایت قلدر و اعمال فشار بر ایران که به برجام پایبند بوده است. در عوض، اروپا باید شجاعت این را داشته باشد که به تعهداتش عمل کند».
* وقتی متهم مدعی می‌شود
تصمیم به آغاز به کار مکانیسم ماشه توسط کشورهای اروپایی آن هم به دلیل آنچه نقض توافق از سوی ایران خوانده شده در حالی است که اروپایی‌ها به‌واسطه 20 ماه وقت‌کشی در انجام تعهدات برجامی‌شان در موضع متهم و بدهکار قرار دارند، نه ایران. جمهوری اسلامی پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام در اردیبهشت سال 97 می‌توانست بر مبنای همین توافق از آن خارج شود، با این حال با توجه به وعده‌های یازده‌گانه اروپا، حضور خود در برجام را تداوم بخشید. تضمین فروش نفت و برقراری مبادلات بانکی و مالی از جمله وعده‌های اروپا به ایران در اردیبهشت و خرداد سال گذشته بود؛ وعده‌هایی که هیچ‌گاه محقق نشد.
* ظریف: نمی‌توانند!
اجرای تهدید اروپایی‌ها به آغاز به کار مکانیسم ماشه در حالی صورت می‌گیرد که محمدجواد ظریف 3 ماه و نیم پیش در جمع خبرنگاران با قطعیت گفته بود اروپا نمی‌تواند مکانیسم ماشه را اجرا کند. طبق این گزارش ظریف 10 مهرماه در حاشیه جلسه هیات دولت در پاسخ به این پرسش که آیا تهدید اروپا برای خروج از برجام صحت دارد، اظهار کرد: آنها چنین چیزی اعلام نکردند، آنچه گفته‌اند این است که ممکن است مسیر حل اختلافات را که در مواد 36 و 37 برجام آمده پیگیری کنند. البته مشخص است اقدامی که ایران از 18 اردیبهشت شروع کرده یک اقدام جبرانی است که در ماده 36 برجام به رسمیت شناخته شده است. براساس قواعد حقوقی کسی نمی‌تواند در برابر اقدام جبرانی، اقدام جبرانی انجام دهد. اقدام جبرانی که برای اروپا در برجام دیده شده بود برای زمانی است که ایران اولین نقض‌کننده برجام باشد. بحث خروج اروپا از برجام مطرح نیست. وی همچنین در پاسخ به این سوال که چه توضیحی می‌تواند درباره اینکه گفته می‌شود ایران با اقداماتش در راستای کاهش تعهدات برجامی، ممکن است مکانیسم ماشه را فعال کند، ارائه کند، گفت: مکانیسم ماشه در برجام برای مواقعی است که خطای اولیه رخ بدهد. ایران خطای اولیه را انجام نداده است. اقداماتی که ایران انجام داده است، اول از همه در پاسخ به تخطی آمریکا[از برجام] و عدم توان اروپایی‌ها برای پاسخ دادن انجام گرفته و اینها[همه] راهکار محسوب می‌شوند. هیچ‌کسی نمی‌تواند از یک راهکار در پاسخ به راهکاری دیگر استفاده کند.
* نگران این روزها بودیم
در ایام بررسی برجام در کمیسیون ویژه مجلس، یکی از اصلی‌ترین نقدهای منتقدان دلسوز این بود که طبق مکانیزم حل اختلاف توافق هسته‌ای- بندهای 36 و 37- اگر آمریکا یا هر کشور دیگری به تعهداتش عمل نکند، ایران حتی نمی‌تواند نسبت به این مسأله شکایت کند، چون در نهایت تحریم‌ها علیه خود ایران بازمی‌گردد اما تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای این مسأله را رد می‌کرد و در تریبون‌های مختلف به تمجید از مکانیزم حل اختلاف موجود در برجام می‌پرداخت. به‌عنوان یک نمونه از دفاع تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای از این مکانیزم، می‌توان به اظهارات عباس عراقچی ‌اشاره کرد که بهمن‌ماه سال 96 در برنامه «جهان‌آرا» گفته بود: «در بند 36 اگر ادعا کنیم طرف مقابل نقض تعهدات کرده، مکانیسمی وجود دارد که کمیسیون مشترک را در سطح معاونان و در قدم بعدی در سطح وزرا فعال می‌کنیم و اگر قانع نشدیم دوباره برنامه‌مان را فعال می‌کنیم؛ به همین آسانی! در صورتی که طرف مقابل به تعهداتش عمل نکند، ناظر و مجری خودمان هستیم!» این موضوع البته پیش از این به اثبات رسیده بود، چنانکه دستگاه دیپلماسی به جای شکایت از آمریکا به کمیسیون مشترک برجام، شکایت خود را به دادگاه لاهه برد.
با توجه به همه اینها ذکر این نکته نیز لازم است که در صورت طی فرآیند مکانیسم ماشه و بازگشت احتمالی تحریم‌های شورای امنیت نیز بعید است اوضاع اقتصادی و شاخص‌های کلان تاثیرپذیری چندانی از این رویداد داشته باشند، چرا که در حال حاضر حداکثر تحریم‌های آمریکا علیه ایران اعمال شده و اقتصاد ایران ظرفیت خود را برای عبور از بحران به اثبات رسانده است.