چاپ

پیام ویژه - اعتماد /متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
مهدی زارع/ زمین‌لرزه مخرب طبس در 25 شهریور 1357 چنان شدید بود که همچنان شدید نگاشت ثبت شده آن تا امروز در ایران به همین زمین‌لرزه طبس و شتاب‌نگاشتی مربوط است که زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر در ساختمان بیمارستان شیروخورشید طبس قبل از زلزله نصب کرده بود. هیچ‌کدام از زلزله‌های شدید بعدی مانند زمین‌لرزه 1369 منجیل، زمین‌لرزه 1382 بم و زمین‌لرزه 1396 ازگله سرپل‌ذهاب منجر به ثبت چنین نگاشتی نشدند. تلفات بالای انسانی زلزله طبس با 6363 کشته با نابودی شهر تاریخی طبس همراه شد. قبل از رخداد زلزله 1357 طبس هیچ پیش‌لرزه‌ای روی نداد ولی برخی رویدادهای غیرعادی(که شاید می‌شد به عنوان رویداد‌های هشداردهنده تلقی شوند) مانند رفتار غیرعادی جانوران و نمایان شدن یک روشنایی بر فراز کوه(با توجه به زمان زمین‌لرزه در 19: 06 عصر، دقایقی بعد از غروب آفتاب) گزارش شده است. از یافته‌های علمی قبلی و در سابقه بین‌المللی مطالعات مربوط به پیش‌نشانگرهای لرزه‌ای به‌ ویژه در مواردی مانند زلزله 4 فوریه 1975(15 بهمن 1353) «های‌چنگ» در چین که با بزرگای 7.3 رخ داد قبلا به مدت چند هفته توفان‌لرزه‌ای و به صورت رخداد چند صد زلزله کوچک تا متوسط و شدید(با بیشینه بزرگای بین 5 تا 6) در حال ثبت بود و تعداد آنها به بیش از 7 برابر تعداد معمول چنین زمین‌لرزه‌هایی در پیرامون های‌چنگ رسید. این زلزله تنها مورد مهم زلزله پیش‌بینی شده در دنیاست. البته در همین کشور چین در زمین‌لرزه 27 ژوییه 1976 تانگشان با بزرگای 7.6 بیش از 242 هزار نفر کشته شدند و البته این اتفاق بزرگ(که یک سال و نیم بعد از زلزله های‌چنگ 1975 رخ داد) پیش‌بینی هم نشد.
به یاد دارم که زنده‌یاد مهندس معین‌فر می‌گفت که در کنفرانس جهانی مهندسی زلزله که در ژانویه 1977 در دهلی‌نو برگزار شد یک سوال مهم برای پژوهشگران حاضر در آن اجلاس آن بود که چینی‌ها به چه صورت توانستند، زلزله 1975 های‌چنگ را پیش‌بینی کنند و با وجود ارایه چندین مقاله و گزارش از سوی دانشمندان چینی به نظر می‌رسید که علاوه بر پایش طوفان لرزه‌ای و سیستم قوی گردآوری خبر از هر نوع تغییر و اتفاق در محیط، عنصر «شانس» هم نقش مهمی در آن پیش‌بینی موفق داشته است! قبل از رخداد زمین‌لرزه طبس(1978م/ 1357ش) گزارشی در سازمان زمین‌شناسی کشور(آن زمان نامش «سازمان تحقیقات زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور» بود) در سال 1356ش به عنوان مطالعه لرزه زمین‌ساخت ایران که در آن نقشه‌ای توسط پژوهشگران برجسته زمین‌شناسی ایران: استادان مانوئل بربریان و ارسلان مهاجراشجعی منتشر شد. این نقشه پهنه‌بندی شدت زمین‌لرزه ایران را برای اولین بار به صورت یک نقشه پهنه‌بندی خطر زمین‌لرزه ارایه می‌داد. در این نقشه محدوده طبس در مرز محدوده خطر نسبی زیاد و خیلی زیاد نشان داده شده بود. بعد از زمین‌لرزه طبس این دو پژوهشگر در این مورد که آیا این نقشه پهنه‌بندی هشدار کافی در مورد زمین‌لرزه 1357 طبس ارایه کرده یا نه دچار اختلاف نظر شدند. دکتر مهاجر‌اشجعی در یک مقاله خود به همین نقشه به عنوان ارزیابی پیشاهنگام خطر(پیش‌بینی) در محدوده طبس(قبل از زلزله 25-6-1357) اشاره کرد در حالی که دکتر بربریان در گزارش دیگری تاکید کرد که نقشه منتشره در سال 1356 به هیچ عنوان نماد پیش‌بینی زلزله 1357 طبس نبوده است. نگارنده به همراه دکتر محمد آریامنش در سال 1386 پژوهش دیگری در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله روی زمین‌لرزه طبس و بررسی امکان پیش‌بینی‌پذیری آن انجام دادند. آنچه در این مطالعه متاخر یافته شد، وقوع زمین‌لرزه‌های متوسط در بازه زمانی دهه پیش از زمین‌لرزه طبس در شعاع 100 کیلومتری طبس بود ولی همچنان شواهد زلزله‌شناختی در محدوده طبس در ماه‌های قبل از تاریخ 25 شهریور 1357 در دسترس نبود.
دکتر آریامنش خود از بازماندگان زلزله 1357 طبس است و به خاطر همین زمین‌لرزه طبس به تحصیل در رشته زمین‌شناسی پرداخت و در نهایت در رشته ژئوفیزیک- زلزله‌شناسی تز فوق لیسانس و دکترای خود را به راهنمایی نگارنده روی همین زمین‌لرزه 1357 طبس پژوهش و تکمیل کرد و خوشبختانه اکنون از اعضای هیات علمی ژئوفیزیک- زلزله‌شناسی کشور است. از نظر قابل پیش‌بینی بودن زمین‌لرزه بم 1382 با زمین‌لرزه طبس 1357 متفاوت بود: قبل از رخداد زمین‌لرزه بم در 5 دی‌ ماه 1382 زمین‌لرزه‌های دیگری با بزرگی 5.3 در تاریخ 13 مرداد 82 و دیگری با بزرگای 5.5 در تاریخ 30 مرداد 82 (حدود 4 ماه و نیم قبل از رخداد زمین‌لرزه بم) در فاصله حدود 130 کیلومتری شرق بم بین بم و زاهدان سپس رخداد زلزله‌ای در روز قبل از رخداد زمین‌لرزه بم با بزرگای حدود 4.5، مقدمه‌ای(پیش‌نشانگر لرزه‌ای) بر رخداد زمین‌لرزه مخرب بم با بزرگای 6.5 در بامداد 5 دی ماه 82 می‌تواند تلقی شود. به هر حال هیچ‌یک از این شواهد به ارایه هشدار به مردم بم در سال 1382 در مورد احتمال یک زمین‌لرزه شدید در ساعات یا روزهای پیش رو منجر نشد. از آن هنگام به بعد پژوهش‌های پیش‌بینی زلزله در ایران سرعت بیشتری یافت که البته در سال‌های اخیر از سرعت و گستردگی و حمایت لازم برخوردار نیست و بعضا مراکز پژوهشی مرتبط با این موضوع تعطیل شده اند! ولی از بعد از زلزله بم، مدل‌های خوبی برای بررسی‌های علمی پیش‌بینی زلزله در کشور مطالعه شده، پژوهشگران جوان و با کیفیت درجه یک بین‌المللی روی این موضوع پرورش یافته‌اند و اکنون بستر مناسب علمی در ایران برای ایجاد یک سامانه ملی برای پیش‌بینی و پیش‌یابی کوتاه‌مدت خطر زلزله موجود است که امید است در چهل‌ودومین سالروز زلزله 1357 طبس و در آستانه هفدهمین سالروز زلزله 1382 بم، حرکتی عملی و عینی با حمایت دولت در کشورمان شروع شود.