بزرگنمايي:

پیام ویژه - اعتماد /متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و بازنشر آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
روح‌الله سوری/ سازمان همکاری شانگهای در سال 2001 با هدف تمرکز همکاری‌ها میان چین و روسیه و چهار کشور تازه استقلال یافته از شوروی سابق به منظور تضمین امنیت آسیای مرکزی در عصر پساشوروی شکل گرفت و بعدها کشورهای هند و پاکستان نیز به این سازمان اضافه شدند. همین مساله یعنی حضور کشورهای چین، روسیه، هند و پاکستان در کنار یکدیگر باعث شده است که نتوان این سازمان را ذیل یک سازمان متطقه‌ای متعارف تعریف و آن را نمادی از یک اتحاد کامل امنیتی در نظر گرفت. رقابت‌های میان چین و روسیه و اختلاف منافع و دیدگاه میان آنها در برخی مسائل از جمله در نوع برداشت آنها از سازمان شانگهای و هدفی که از طریق این سازمان دنبال می‌کنند منجر به آن شده است که برخی حضور چین و روسیه در شانگهای را به حضور دو عقرب در درون یک بطری تشبیه کنند. مساله حایز اهمیت دیگر در رابطه با شانگهای رقابت میان هند و پاکستان و هند و چین است. در حالی که بیش از هر چیزی برخی ناظران سازمان شانگهای را نوعی همکاری جمعی در برابر غرب (امریکا) و تلاش برای چند جانبه‌گرایی عنوان می‌کنند اما تفاوت نگاه به امریکا از سوی اعضایی چون هند و حتی پاکستان منجر به پیچیده‌تر شدن وضعیت در این سازمان شده است. با همه این اوصاف پرسشی که باید مطرح کرد این است که عضویت ایران پس از سال‌ها مخالفت کشورهایی چون چین و روسیه در زمان حاضر را تحت چه دلایل و انگیزه‌هایی می‌توان تحلیل کرد و مهم‌تر اینکه این عضویت چه منافعی را می‌تواند متوجه ج.ا.ا کند. تغییر عضویت ایران از عضو ناظر به عضو دائم در سازمان همکاری شانگهای طیفی از تحلیل‌های مختلف از سوی کارشناسان و ناظران را به همراه داشته است.
در این میان برخی بر منافع حاصله از این رویداد برای ج.ا.ا تاکید داشته و برخی دیگر نیز با توجه به مسائل و واقعیت‌هایی که این سازمان با آن روبه‌رو است بر این عقیده هستند که راجع به سازمان شانگهای و دایره تاثیرگذاری آن نباید خیلی اغراق کرد و بر این امر اذعان می‌شود که به دلیل نوع روابط و رقابت میان اعضای شانگهای از یک سو و رویکرد بعضا متناقض قدرت‌های حاضر در آن نسبت به امریکا، ج.ا.ا نباید تمام کارت‌های بازی خود در صحنه بین‌الملل را خرج سازمانی مثل سازمان همکاری شانگهای کند. تاکید اساسنامه سازمان بر عدم تحریم اعضا از سوی سازمان ملل از نگاه برخی مهم‌ترین عاملی بوده است که در عدم پذیرش درخواست ایران برای عضویت دائم طی سال‌های متمادی تاثیرگذار بوده است اما به نظر نمی‌رسد که چنین دلیلی را بتوان علت اصلی مخالفت اعضای شانگهای به خصوص روسیه و چین با عضویت ایران قلمداد کرد، چراکه با توجه به ابهام در روابط میان ایران و امریکا بر سر موضوع برجام نمی‌توان مطمئن شد که در صورت به بن‌بست رسیدن مذاکرات متوقف شده میان ایران و کشورهای غربی در آینده مجددا شاهد ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت و اعمال تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران نباشیم. بنابراین به نظر می‌رسد که دلایل این مخالفت را باید در جایی دیگر جست‌وجو کرد و عدم علاقه اعضای شانگهای به درگیر شدن با مشکلات میان ایران و امریکا را باید دلیل عمده‌ای در این رابطه ذکر کرد. این امر به ویژه در مورد چین به خاطر سیاست توسعه‌طلبانه اقتصادی خود بیشتر از بقیه اعضا صدق می‌کرده است. اما این تغییر رویکرد را می‌توان با ورود چین و امریکا به دوره‌ای جدید از تنش‌های رقابتی مرتبط دانست. اگرچه به هر حال مقدمات عضویت ایران امری نبوده که به یک‌باره رخ داده باشد ولی به نظر می‌رسد که نمی‌توان نقش افزایش این تنش‌های رقابتی و به ویژه شکل‌گیری توافقی امنیتی میان سه کشور بریتانیا، امریکا و استرالیا که همگان آن را تلاشی برای مهار هر چه بیشتر چین از سوی امریکا عنوان می‌کنند در این رابطه بی‌تاثیر دانست؛ موضوعی که خشم چین را به دنبال داشته و این کشور آن را تصمیم امریکا برای شکل‌دهی به نوعی جنگ سرد جدید عنوان کرده است. بنابراین با توجه به این موارد لازم است که عضویت ایران و همچنین تاثیرات آن بر منافع ج.ا.ا را در چنین کانتکستی مورد فهم و درک قرار داد که در این رابطه ذکر برخی نکات ضرورت دارد:
1- سازمان همکاری شانگهای به دلیل حضور مجموعه‌ای از کشورهای عمدتا رقیب شامل هند، چین، پاکستان و روسیه در مقایسه با دیگر سازمان‌های منطقه‌ای، در گسترش همگرایی و همکاری‌های اقتصادی میان اعضای خود از موفقیت چندانی برخوردار نبوده است. وب‌سایت سازمان در سال 2015 همگرایی اقتصادی و زیرساخت انرژی را به عنوان حوزه‌ای با کمترین توسعه در میان اعضای این سازمان معرفی کرده است. تقابل نگاه روسیه و چین به سازمان شانگهای از دیگر وجوه چنین وضعیتی است. در حالی که روسیه به این سازمان بیشتر به عنوان ترتیباتی امنیتی در تقابل با هژمونی امریکا نگاه می‌کند. چین بیشتر سعی دارد که آن را به عنوان ابزاری در مسیر برنامه‌های توسعه‌طلبانه اقتصادی خود در نظر بگیرد. هرچند که با توجه به قدرت گرفتن ابعاد رقابتی امریکا با چین و تلاش برای مهار چین از سوی این کشور طی سال‌های اخیر به نظر می‌رسد که چین نیز چندان بی‌تمایل به استفاده از سازمان همکاری شانگهای به عنوان اهرمی رقابتی در روابط خود با امریکا نیست. به همین خاطر نگاه دو قدرت عمده حاضر در شانگهای یعنی چین و روسیه نسبت به عضویت ایران را می‌توان استفاده از روابط تقابل‌جویانه ایران و امریکا به عنوان یک کارت بازی در رقابت خود با این کشور تفسیر کرد.
2- در زمینه موضوعات امنیتی و مقابله با افراط‌گرایی و تروریسم که به عنوان انگیزه‌های اصلی شکل‌گیری شانگهای مطرح هستند، این سازمان با مشکلاتی مواجه است به عنوان مثال می‌توان به مساله افغانستان اشاره کرد. در حالی که هند طی سال‌ها پس از سرنگونی حکومت طالبان در سال 2001 سرمایه‌گذاری‌هایی را در افغانستان انجام داده اما در مقابل نقش حمایتی پاکستان از افراطیون طالبان در بی‌ثباتی فزاینده در افغانستان قابل توجه است. بنابراین حضور مجدد طالبان در قدرت این سازمان را با آزمونی جدی در رابطه با رسالتی که برای خود در مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی تعریف کرده مواجه نموده است.
3- تردیدی نمی‌توان داشت که حضور ایران در شانگهای را باید همسو با سیاست نگاه به شرق ایران و برداشت‌های تصمیم‌گیرندگان مبنی بر پایان دوران امریکا در نظام بین‌الملل در نظر گرفت اگرچه به هر حال عضویت ایران در سازمان‌های منطقه‌ای و شکل‌گیری همکاری‌های بین‌المللی به خودی خود امری است که باید مورد استقبال قرار گیرد، اما آنچه لازم است نسبت به آن توجه جدی‌تری مبذول شود شکل‌گیری نوعی احساس بی‌نیازی در تنش‌زدایی و بهبود روابط میان ایران و غرب و به ویژه در پرونده هسته‌ای تحت تاثیر برآوردهای غیرواقعی از نقش و تاثیر عضویت ایران در سازمان شانگهای است. آنچه بیش از هر چیز ضرورت آن در روابط بین‌المللی ایران احساس می‌شود، ایجاد نوعی توازن و تعادل در روابط با شرق و غرب و محاسبه عقلانی و دقیق از جایگاه و وزن هر کدام از آنها در ترسیم آینده سیاسی و اقتصادی ایران است. در شرایط فقدان شکل‌گیری یک راه‌حل متناسب با منافع ملی در مواجهه کنونی با غرب به نظر نمی‌رسد که حضور در ترتیبات منطقه‌ای همچون سازمان همکاری شانگهای بتواند دستاورد مثبت و ملموسی را برای ایران به همراه داشته باشد. 
1-The Shanghai Cooperation Organisation و Giles Scott-Smith
2- همان