چاپ

پیام ویژه - شرق /متن پیش رو در شرق منتشر شده و انتشار آن به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
ضحی حسینی‌نصر. کارشناس‌ارشد روان‌شناسی بالینی-امینه دادخواه. پژوهشگر ایمنی‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی روتردام/ «به عنوان یک جامعه بسیار نابالغ بوده‌ایم، نابالغ و معمولی. ما می‌توانستیم بهتر عمل کنیم». «نیکلاس کریستاکیس»، جامعه‌شناس و پزشک آمریکایی
در زبان فرانسوی اصطلاحی وجود دارد با عنوان Fin-de-siècle. این واژه در لغت به معنای پایان یا فرجام قرن است. به عبارت دیگر به اتمام یک سده و آغاز سده جدید اشاره دارد. گرچه این اصطلاح به‌طور مشخص برای اشاره به قرن نوزدهم به کار می‌رود و به چشم‌انداز یأس‌آلود و در عین حال هیجان‌انگیز اواخر سده نوزدهم و آغاز قرن بیستم اشاره دارد، شاید تعبیر چندان نامربوطی برای بیان وضع فعلی نباشد. با نزدیک‌شدن به پایان قرن 14 هجری شمسی در حال تجربه احساسی مشابه با آن هستیم. ما ایرانیان در پایان سده 14، به‌ویژه در سالی که گذشت، بیم‌ و امیدهای زیادی را از سر گذراندیم. در سالی که گذشت بیش از ظرفیت و توان‌مان اضطراب، ابهام و حتی مرگ را تجربه کردیم؛ کمی پس از شیوع پاندمی ناشی از بیماری کرونا متخصصان و دانشمندان در حوزه‌های مختلف به اظهارنظر و پیش‌بینی آینده پرداختند. آمارها از افول اقتصادی و در پی آن موج بی‌کاری بی‌سابقه خبر می‌داد. رفته‌رفته تبعات روانی مشکلات شروع کرد به رخ‌نمودن. در کنار فشار مالی، فشار روانی زیادی به کادر درمان تحمیل شد. آنها هر روز شاهد مرگ همکاران یا بیمارانشان بودند. با گذشت زمان وضعیت پیچیده‌تر شد و همچنان نیز چشم‌‌انداز به سوی آینده اگرچه تا اندازه‌ای روشن، اما کماکان مه‌آلود است.
ماجرا از کجا شروع شد؟
به روایت رسانه‌های چین در دسامبر 2019 اولین مورد ابتلا به ویروس جدید کرونا (کووید-19) در بازاری واقع در ووهان چین شناسایی شد. در این بازارِ خیس محصولات دریایی، ماکیان و حتی برخی حیوانات وحشی برای مصرف به‌طور زنده یا سلاخی‌شده‌ به فروش می‌رود. در آن زمان نوعی بیماری به ‌نام ذات‌الریه در گروهی از افراد گزارش شد که از بازار یادشده دیدن کرده بودند؛ هنوز هیچ‌گونه شواهدی مبنی بر انتشار سریع این ویروس توسط انسان وجود نداشت. مقامات بهداشتی چین اعلام کردند برای جلوگیری از شیوع گسترده‌تر بیماری، آن را تحت ‌نظر دارند. در 11 ژانویه، رسانه‌های دولتی چین از اولین مرگ شناخته‌شده بر اثر بیماری ناشی از ویروس جدید کرونا خبر دادند که ده‌ها نفر را آلوده کرده بود؛ پیرمرد 61ساله‌ای که درگذشت، مشتری دائمی بازار خیس ووهان بود. گزارش مرگ وی درست قبل از یکی از بزرگ‌ترین تعطیلات چین منتشر شد، آن هم هنگامی که صدها میلیون نفر به سراسر کشور سفر می‌کنند. کشورهای دیگر اولین موارد مبتلایان را تأیید می‌کردند و در همان زمان ووهان، شهری با بیش از 11 میلیون نفر جمعیت، توسط مقامات چینی به حالت تعطیل درآمد. درنهایت در 30 ژانویه 2020 سازمان بهداشت جهانی وضعیت را اورژانسی دانست. سخنگوی سازمان بهداشت جهانی، شرایط را «وضعیت اضطراری بهداشت عمومی با نگرانی بین‌المللی» اعلام کرد و نسبت به سفر به کشور چین هشدار داد. در تاریخ دوم فوریه اولین مرگ ناشی از ویروس کرونا در خارج از چین گزارش شد. مقامات اعلام کردند مرد 44ساله‌ای در فیلیپین پس از آلوده‌شدن به ویروس کرونا فوت شده است. در این مرحله، در مجموع بیش از 360 نفر جان خود را از دست دادند. بر اساس گزارش نیویورک‌تایمز هفتم فوریه، پزشکی چینی که سعی داشت زنگ خطر را به صدا درآورد خود قربانی کرونا شد. با مرگ دکتر «لی ونلیانگ» عصبانیت از نحوه برخورد دولت چین با اپیدمی برانگیخته شد. وی به دلیل تلاش برای به‌صدادرآوردن زنگ هشدار زودرس مبنی بر کنترل عفونت پیش از اینکه شیوع بیماری از کنترل خارج شود، توسط بسیاری از افراد به عنوان قهرمان شناخته می‌شد. در بیست‌وچهارم همان ماه ایران به عنوان دومین نقطه تمرکز شیوع ویروس کرونا مورد توجه قرار گرفت. البته تعدادی دیگر از کشورهای خاورمیانه نیز موارد ابتلا به ویروس کرونا را گزارش کرده بودند که به نظر می‌رسد ابتلای این کشورها به خاطر سفر اتباعشان به ایران بود. در ابتدا ایران دو مورد ابتلا به ویروس کرونا را در 19 فوریه اعلام کرد. کمتر از یک هفته بعد، 61 مورد ابتلا و 12 مورد مرگ اعلام شد که در آن زمان بیش از هر کشور دیگری به جز چین بود. تا تاریخ دوم آوریل تعداد پرونده‌های بیماران در دنیا از یک میلیون نفر عبور کرد و میلیون‌ها نفر شغل خود را از دست دادند. تا این تاریخ، بیماری همه‌گیر بیش از یک میلیون نفر را در 171 کشور در سراسر شش قاره بیمار کرده بود و حداقل 51 هزار نفر را به کام مرگ کشاند. در ماه مِی ژاپن و آلمان، از بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان، وارد رکود اقتصادی شدند. ژاپن سومین اقتصاد بزرگ جهان پس از ایالات متحده و چین، برای اولین‌بار از سال 2015 در رکود اقتصادی قرار گرفت و اقتصاد آن در سه ماه اول سال با نرخ سالانه 3.4 درصد کاهش یافت. آلمان، به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا بدترین رکود را از زمان بحران مالی جهانی 2008 تجربه کرد؛ رشد اقتصادی این کشور بین ماه‌های ژانویه تا مارس 2.2 درصد نسبت به سه‌ماهه قبل کاهش داشته است. در ماه جولای ایران اقدامات جدید قرنطینه را اعلام کرد. هم‌زمان با پرشدن تخت‌های بیمارستان‌ها در ایران و افزایش شمار جان‌باختگان، مقامات اقدامات جدید تعطیلی در شهرهای 11 استان را اعلام کردند. هشت استان ازجمله تهران، از مناطقی بودند که به عنوان مناطق قرمز در نظر گرفته شدند. تعطیلی نسبی در تهران باعث محدودیت آمدوشد، کاهش ساعت کاری و لغو برپایی اجتماعات بزرگ مانند عروسی و مراسم خاک‌سپاری شد. آن سوی کره زمین در همان ماه تست کرونای رئیس‌جمهور برزیل مثبت اعلام شد. «بولسونارو»، رئیس‌جمهور برزیل در هفتم جولای اعلام کرد که به ویروس آلوده شده است. این خبر پس از ماه‌ها انکار جدی دنیا‌گیری ویروس و کنارگذاشتن اقدامات محافظتی و پس از مرگ بیش از 65 هزار برزیلی منتشر شد. در 10 جولای، موارد ابتلا در ایالات متحده برای اولین‌بار به 68 هزار مورد جدید رسید و برای هفتمین‌بار در 11 روز یک رکورد ثبت کرد. میزان شیوع عفونت با رشد نگران‌کننده در جنوب و غرب آمریکا مورد تأکید قرار گرفت. حداقل شش ایالت در یک روز موارد جدیدی را گزارش دادند: جورجیا، یوتا، مونتانا، کارولینای شمالی، آیووا و اوهایو. در همان زمان هنگ‌کنگ، شهری هفت‌میلیون‌نفری، بیش از هزارو 400 مورد ابتلا و هفت مورد مرگ گزارش کرد و به منظور مهار موج سوم پاندمی، سیستم مدارس خود را تعطیل اعلام کرد. بعد از بازگشت شهر به وضعیت عادی و بازگشایی مدارس و ادارات در ماه می، موج سوم کرونا رخ داد و مانند یک شکست برای شهری بود که وضعیت آن تا حد زیادی به حالت عادی بازگشته بود، رستوران‌ها از ازدحام جمعیت لذت می‌بردند و کارگران به کارشان بازگشتند. در آمریکا بیش از پنج میلیون شهروند بیمه درمانی خود را از دست دادند. تنها طی چند هفته، نزدیک به 10 میلیون آمریکایی بی‌کار شدند، از جمله 6/6 میلیون نفری که در هفته آخر ماه مارس برای مزایای بی‌کاری اقدام کرده بودند. سرعت و مقیاس ازدست‌دادن شغل بی‌سابقه بود: تا ماه مارس، بدترین هفته ثبت پرونده‌های بی‌کاری با آمار 695 هزار در سال 1982 بود. بسته‌شدن مرزها، محدودیت‌ قوانین برای مسافران، منع آمدوشد میان شهرها، تعطیلی مراکز تفریحی، لغو جشن‌ها و گردهمایی‌ها در کنار انتشار اخبار روزانه مبتلایان و جان‌باختگان فشار روانی سنگینی را به مردم جهان وارد کرد. انتشار خبرهای غیررسمی در کنار اطلاعات نامعتبر که گاهی شبه‌علم و گاهی بر پایه خرافات بوده‌اند، بر هراس مردم از وضعیت فعلی و پیشامدهای آتی آن افزوده بود. ازجمله مهم‌ترین اخبار ضدونقیض می‌توان به گزارش‌های مربوط به ساخت، توزیع و عوارض جانبی واکسن‌ها اشاره کرد. این ماجرا کماکان ادامه دارد و تبعات پیش‌بینی ‌شده و نشده آن در حال واردکردن خسارات مادی و معنوی عجیب و غریبی است. از زمان شروع پاندمی تا زمان نگارش این مقاله (29 دی‌ماه 99) مطابق با آمار رسمی منتشرشده بیش از دو میلیون نفر جان خود را بر اثر ابتلا به این بیماری از دست داده‌اند. تاکنون بیش از 95 میلیون نفر آلوده شده‌اند که از این تعداد 68 میلیون نفر بهبود یافته‌اند. در حال حاضر حدود 25 میلیون مورد فعال از این بیماری در دنیا وجود دارد. عددی که به باور برخی متخصصان ممکن است بیش از این مقدار نیز باشد. با توجه به آخرین داده‌ها و برآورد از بخش جمعیت سازمان ملل متحد، هم‌‌اکنون ایران از نظر مرگ‌ومیر ناشی از پاندمی ویروس کرونا در ردیف هجدهم قرار دارد.
از تبعات اقتصادی تا روانی
در سالی که گذشت در صفحه علم روزنامه «شرق» مقالات و یادداشت‌های متعددی درباره ابعاد مختلف مسئله پاندمی منتشر شد. با این حال اینجا نیز به برخی از مهم‌ترین تبعات آن اشاره‌ای کوتاه خواهیم داشت. از زمان شروع پاندمی بیشترین نگرانی‌ها به حوزه اقتصاد مربوط می‌شد و ما نیز به تبعیت از شعار معروف «این اقتصاد است که تعیین‌کننده همه‌چیز است»، با اشاره به پیامدهای اقتصادی همه‌گیری آغاز می‌کنیم. مرکز پژوهش‌های اقتصادی ایران، گزارشی را در تیرماه 1399 با عنوان «خسارات ناشی از شیوع بیماری کرونا در جهان و ایران» در وب‌سایت خود منتشر کرده است. مطابق با گزارش یادشده وضعیت پیش‌آمده به دلیل عدم قطعیت بالا درخصوص رفتار این بیماری و نتایج آن در مناطق مختلف، از نتایج طولانی‌مدت بر پیکره اقتصاد در سطح جهانی حکایت دارد. اندازه و استمرار تأثیر اقتصادی این ویروس ناشناخته است. ایالات متحده، چین، ژاپن، آلمان، انگلیس، فرانسه و ایتالیا ازجمله کشورهایی هستند که اقتصادهای بزرگ دنیا را تشکیل می‌دهند. به عبارتی اگر این کشورها یک عطسه کوچک کنند، کل دنیا را سرما فرا خواهد گرفت. بر اساس آمارهای مربوط به ماه مارس 2020 این کشورها 60 درصد از عرضه و تقاضای جهانی، 65 درصد از تولیدات جهانی و 41 درصد از کالاهای صادراتی در جهان را تأمین می‌کنند. حال تصور کنید با آسیب‌هایی که این کشورها از شیوع بیماری کرونا دیده‌اند چه تبعاتی در انتظار بقیه کشورها خواهد بود. مطابق با همان منبع، پاندمی ویروس کرونا در جهان بیشترین تأثیر سوء را روی خدمات اقامتی و غذایی، فعالیت‌های بازرگانی و اجرائی، تولیدات کارخانه‌ای، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی‌ها داشته است؛ علاوه بر آن کسب‌و‌کارهای تعمیرات خودرو و موتورسیکلت نیز آسیب جدی دیده‌اند. پس از آن صنعت حمل‌ونقل و مشاغلی که با هنر، سرگرمی و تفریح سروکار داشته‌اند، متحمل ضرر و زیان‌های جبران‌ناپذیری شده‌اند. گذشته از مسائل اقتصادی، پاندمی کرونا آسیب‌های جدی روی سلامت روانی افراد جامعه حتی روان‌شناسان و روان‌درمانگران باقی گذاشته است. با اینکه در ایران و کشورهای مختلف جهان، تلاش‌هایی برای کاستن هزینه‌های روانی افراد در طول پاندمی، ازجمله تشکیل گروه‌های حمایتی بالینت (کارگروهی که پزشکان دور هم جمع شده و درباره موضوعاتی در مورد بیماران‌شان که ذهن آنها را مشغول کرده، صحبت می‌کنند و از همدلی و حمایت یکدیگر برخوردار می‌شوند) انجام شده، اما همچنان پیامدهای ناشی از افسردگی و اضطراب انکارناپذیر است. به باور متخصصان اکنون با شیوع موجی از اختلالات روانی روبه‌رو هستیم و این روند تا سال‌ها پیامدهای منفی خود را باقی خواهد گذاشت. به باور بسیاری از جامعه‌شناسان با توجه به تعداد خانواده‌هایی که شغل خود را از دست داده‌اند، کودکانی که محرومیت، ناامنی و استرس‌های آسیب‌زا را تجربه کرده‌اند، افزایش چشمگیری داشته است.
طبیعی است که چالش‌های کودکی می‌تواند پیامدهای ماندگاری بر سلامت جسمی، روانی و پیشرفت تحصیلی داشته باشد. اگر اقدامی برای آن صورت نگیرد، تأثیری تراژیک و بلندمدت بر جامعه خواهد داشت.سوگ‌های ناتمام، مشکلات ناشی از فاصله‌گذاری اجتماعی و خانه‌نشینی خانواده‌ها مسائل مهمی هستند که همچنان باید به آنها پرداخته شود.
علم ناجی می‌شود
ویروس کرونای جدید قابلیت سرایت زیاد و دوره نهفتگی طولانی دارد، دو ویژگی ویروس که باعث شد در بسیاری از کشورها از ابتدا محدودیت‌های جدی‌ای در سطح اجتماع در نظر گرفته شود. شستن مکرر دست‌ها، ضدعفونی کردن وسایل خریداری‌شده، رعایت فاصله اجتماعی، استفاده از ماسک در مکان‌های عمومی، اجتناب از سفر و گردهمایی‌ها توصیه‌هایی بودند که برای قطع زنجیره انتقال بیماری داده می‌شد. اما اعلام محدودیت‌ها در بسیاری مناطق با توجه به اوضاع اقتصادی یا زیرساخت‌های فرهنگی و تکنولوژی میسر نبود. گاهی تصمیم‌گیری درست کمی بعد از خارج‌شدن اوضاع از کنترل گرفته می‌شد. کم‌موفقیتی تمهیدات پیشگیرانه و نبود درمان قطعی برای بیماری، امیدها را به سمت تولید هرچه سریع‌تر واکسن کشاند. تجربه کنترل ویروس آنفلوانزا به‌وسیله واکسن‌های فصلی این چشم‌انداز را نوید می‌داد که اگرچه شاید با دستیابی به واکسن بیماری ریشه‌کن نشود، اما می‌توان از وخامت آن تا حد زیادی کاست و میزان تلفات بیماری را به شکل قابل‌توجهی کاهش داد. گفتنی است تاریخ ساخت واکسن به قرن 18 میلادی بازمی‌گردد؛ زمانی که در اروپا سالانه 400 هزار نفر بر اثر بیماری آبله بزرگ جان خود را از دست می‌دادند. پیش از آنکه با سازوکار واکسن‌های جدید آشنا شویم لازم است اشاره‌ای کوتاه به انواع واکسن‌ها داشته باشیم. واکسن‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم می‌کنند. واکسن زنده ضعیف‌شده که حاوی میکروب زنده‌ای است که قابلیت تکثیر دارد؛ اما توانایی ایجاد بیماری را ندارد. مصرف یک تا دو دوره از این واکسن‌ها برای ایمنی مادام‌العمر کافی است. واکسن‌های سرخک، سرخجه و اوریون به این گروه تعلق دارند. دسته دوم واکسن‌ها حاوی میکروب غیرفعال‌شده است که قابلیت تکثیر ندارند، اما توانایی تحریک سیستم ایمنی را دارند. این گروه از واکسن‌ها نسبت به گروه قبلی ایمنی‌زایی کمتری تولید کرده و برای رسیدن به حداکثر ایمنی، نیاز به تکرار واکسیناسیون در دفعات متعدد دارند؛ مانند واکسن هاری. گروهی از باکتری‌ها با تولید سم ایجاد بیماری می‌کنند و از سم خنثی‌شده آنها برای تولید واکسن‌های گروه سوم استفاده می‌شود. واکسن دیفتری و کزاز مثال‌هایی از این گروه هستند. پیشرفت علم میکروبیولوژی و گسترش دانش علم ژنتیک باعث نوآوری در ساخت واکسن‌های گروه چهارم شدند. در واکسن‌های جدید تلاش بر این بود تا به جای استفاده از میکروب کامل، از بخش‌هایی که در ایمنی‌زایی درازمدت نقش ویژه‌ای ایفا می‌کنند، استفاده شود. به این شکل عوارض جانبی احتمالی واکسن‌ها هم کاهش پیدا کردند. واکسن هپاتیت ب، واکسن HPV که از ایجاد زگیل تناسلی و سرطان دهانه رحم جلوگیری می‌کند و واکسن آنفلوانزا مثال‌هایی از گروه چهارم هستند. جدیدترین نسل واکسن‌ها با تکیه بیشتری بر علم ژنتیک ساخته می‌شوند که توان بالایی در تحریک مؤثر سیستم ایمنی برای مصونیت پایدار دارند. از نکات مثبت DNA واکسن‌ها و واکسن‌های نوترکیب می‌توان به عوارض جانبی پایین و قابل استفاده بودن برای طیف بزرگی از گروه‌های سنی و شرایط سلامت عمومی اشاره کرد؛ حال آنکه در واکسن‌هایی که قبلا اشاره شد، گاهی محدودیت‌هایی از این دست وجود داشت. به‌طور کلی واکسن‌ها دارای اجزای تقریبا مشابه، اما محتویات متفاوتی هستند. تفاوت در محتویات به نوع واکسن و متعاقبا روش نگهداری آن بستگی دارد. هر واکسن از بخش محرک سیستم ایمنی یا آنتی‌ژن، تثبیت‌کننده‌ها، ادجوانت، آنتی‌بیوتیک و مواد نگهدارنده از آلودگی میکروبی تشکیل شده است. آنتی‌ژن قسمتی از میکروب بوده که قادر به تحریک سیستم ایمنی اختصاصی به شکل مؤثر و ایجاد سلول‌های خاطره است. تثبیت‌کننده‌ها باعث حفظ ساختار اجزای واکسن طی مراحل ساخت تا مصرف می‌شوند. ادجوانت ماده‌ای است که باعث رهاسازی تدریجی آنتی‌ژن در بدن شده تا سیستم ایمنی فرصت کافی برای مواجهه و مقابله با آنتی‌ژن را داشته باشد. آنتی‌بیوتیک و نگهدارنده‌ها از آلودگی میکروبی احتمالی واکسن جلوگیری می‌کنند. تولید واکسن پروسه طولانی و زمان‌بری دارد؛ واکسن‌های mRNA نسل جدیدی از واکسن‌ها هستند و شروع تحقیقات روی آنها با یک پرسش به ظاهر ساده شروع شد؛ مبنی بر اینکه در صورت آگاهی از ساختار دقیق mRNA‌ای که بخشی کلیدی از پوشش پروتئینی ویروس را می‌سازد (مثلا پروتئین سطحی ویروس کرونا)، آیا می‌توان واکسنی علیه آن ویروس ساخت. پیداکردن جواب برای این پرسش به ظاهر ساده در آزمایشگاه ده‌ها سال به طول انجامید و سرانجام به دستاوردهای مهمی منجر شد. بگذارید پیش از اینکه بیشتر از واکسن جدید و تکنولوژی آن گفته شود، تعریف مختصری از چیستی mRNA داشته باشیم. سلول‌های زنده دارای هسته‌ای با پوشش محافظتی هستند که ماده وراثتی یا DNA در آن ذخیره و نگهداری می‌شود.
کلیه اطلاعات ساختاری و عملکردی هر موجود زنده روی DNA نوشته شده و از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شود. این اطلاعات در بخش دیگری از سلول به پروتئین‌ها که دارای کارکردهای مختلفی در بدن هستند، تبدیل می‌شوند. واسطه تبدیل اطلاعات وراثتی به واحدهای ساختاری و عملکردی مولکولی است به‌نام mRNA که نقش پیام‌رسان را در سلول ایفا می‌کند. دانشمندان امکان طراحی و ساخت mRNAهایی که پروتئین خاصی تولید کنند را در آزمایشگاه دارند. در ساختار واکسن mRNA برای مقابله با بیماری کووید-19 اطلاعات مربوط به بخشی از ساختار ویروس که به عفونت‌زایی آن کمک می‌کند، طراحی شده و به بدن افراد تزریق می‌شود. این اطلاعات در بدن فرد گیرنده به پروتئین تبدیل شده و توسط سیستم ایمنی شناسایی می‌شود. این مکانیسم مشابه عملکرد ویروس بعد از ورود به بدن است، با این تفاوت که در واکسن فقط بخشی از اطلاعات ویروس وجود دارد نه همه آن و باعث ایجاد بیماری نمی‌شود، اما امکان تحریک سیستم ایمنی و تولید آنتی‌بادی وجود دارد. در صورت ورود ویروس به بدن این آنتی‌بادی‌ها به سرعت به آن متصل شده و از بیمارشدن شخص پیشگیری می‌کنند. واکسن‌های نسل جدید به منظور تولید آسان‌تر در آزمایشگاه بدون نیاز به نگهداری و تکثیر میکروب اولیه و با هدف عوارض جانبی کمتر مخصوصا در گروه‌های آسیب‌پذیر ازجمله افراد سالمند، زنان حامله و افراد با نقص سیستم ایمنی طراحی می‌شوند. بنابراین در نتیجه سال‌ها تلاش این امکان برای سه شرکت فایزر، بیونتک و مدرنا فراهم شد تا با استفاده از فناوری mRNA بتوانند پلتفرم‌هایی بسازند تا تنها با دردست‌داشتن و آگاهی از توالی درست mRNA عامل ایجادکننده آن بیماری مشخص، برای ساخت واکسن آن اقدام کنند. بعد از شیوع بیماری، دانشمندان چینی توالی ژنی ویروس را در اینترنت منتشر کردند و دانشمندان دنیا دست به کار شده و درنهایت 11 ماه پس از آن واکسن ساخته شد؛ چیزی که تا قبل از آن اتفاق نیفتاده بود. به عبارتی تا پیش از آن، ساخت هیچ واکسنی کمتر از چهار سال به طول نینجامیده بود. اما با وضعیت وخیم موجود شرکت‌های متعدد بیوتکنولوژی و واکسن‌سازی با حمایت‌های مالی قوی سازمان‌های مختلف دولتی تمرکز ویژه‌ای برای انجام تحقیقات گسترده و آماده‌سازی واکسن در کوتاه‌ترین زمان ممکن به خرج دادند. به‌طور مثال برای اولین‌بار در تاریخ ساخت واکسن، مراحل تست‌های دوم و سوم بالینی به‌طور هم‌زمان انجام شد تا نتایج لازم برای تأیید نهایی جمع‌آوری شود. بدون شک ساخت این واکسن یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های بهداشت عمومی در زمان ما به شمار می‌رود و همچنین یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای بزرگ بشریت را نشان می‌دهد. به گفته متخصصان چنانچه بتوان بخشی کافی از جمعیت (بنا بر برخی تخمین‌ها، 75 درصد) را واکسینه کرد، شیوع کووید-19 را بسیار زودتر و با مرگ‌ومیر کمتر از آنچه پیش‌بینی می‌شود، می‌توانیم به پایان برسانیم. ویروس کرونا بر اساس ماهیت ژنتیکی آن RNAویروس نامیده می‌شود. این ویروس‌ها به دفعات زیاد در مدت‌زمان کم دچار ایجاد تغییر در توالی ژنتیکی شده که در اصطلاح آن را جهش ژنتیکی می‌نامند. جهش‌های جدید می‌توانند منجر به بروز خصوصیات متفاوتی در ویروس شوند. از این رو با وجود خبرهای امیدبخش لازم است بدانیم ویروس کرونای فعلی (مانند آنفلوانزا) ریشه‌کن نخواهد شد و همچنان باقی خواهد ماند و مانند بیماری فصلی نیاز به تکرار واکسیناسیون دارد.
جهان پس از کرونا
از زمان آغاز پاندمی تاکنون مقالات و تحلیل‌های فراوانی از سوی دانشمندان و متخصصان درباره جهان پساکرونا به رشته تحریر درآمده است. در این بخش سعی داریم به برخی از مهم‌ترین پیش‌بینی‌هایی که در این حوزه مطرح شده است، بپردازیم.
تعاملات و روابط بیشتر بدون تماس: احتمال می‌رود از این به بعد گزینه‌هایی برای پرداخت وجه آن هم بدون تماس در نظر گرفته شود. از صفحه‌های نمایش لمسی، کمتر استفاده شود و در عوض، فناوری‌های شناسایی چهره به کار گرفته شود.
تقویت زیرساخت‌های دیجیتال: به منظور سازگاری هرچه بیشتر افراد با دورکاری یا کار از خانه لازم است زیرساخت‌های دیجیتال تقویت شوند. کمااینکه در کشور خودمان نیز شاهد کاستی‌هایی در آموزش آنلاین به‌ویژه در برنامه‌ تهیه‌شده برای آموزش دانش‌آموزان مدرسه‌ای بوده‌ایم که سبب اتلاف وقت شد و برای بسیاری از دانش‌آموزان و معلمان ناراحتی‌هایی را به وجود آورد. برگزاری کلاس‌ها، سمینارها و جلسات مجازی گرچه با دشواری‌ها و کاستی‌هایی روبه‌رو بوده‌اند، اما هم‌زمان این امکان را نیز فراهم کرد تا عده‌ بیشتری از افراد از حضور در سمینارها بهره‌مند شوند. از سویی دیگر کلاس‌های آنلاین به‌ویژه برای افراد دارای معلولیت قابل دسترس‌تر است. مطابق با برخی آمارها بسیاری از مدیران و افراد شاغل از لغو سفرهای غیرضروری برای شرکت در جلسات و ذخیره وقت و هزینه غیرضروری ابراز خرسندی داشته‌ و اظهار کرده‌اند جلسات از راه دور برخلاف تصور در بسیاری از موارد خوب پیش رفته است.
نظارت بهتر بر اینترنت اشیا و کلان‌داده‌ها: در مدت پاندمی بیش از هر زمان دیگری شاهد قدرت انکارناپذیر «داده» بودیم. شاید یکی از مهم‌ترین درس‌هایی که از پاندمی اخیر باید بیاموزیم، نحوه نظارت در همه‌گیری‌های آینده از طریق جی‌پی‌اس و کلان‌داده‌هاست. از طریق جی‌پی‌اس می‌توان افراد بیمار و ناقل را ردیابی کرد و به این ترتیب آمار درست‌تری در دست داشت. بدیهی است که هرچه آمار به واقعیت نزدیک‌تر باشد، می‌توان اقدامات و تمهیدات مؤثرتری را به کار گرفت. بحث اخلاقی‌ای که اینجا مطرح می‌شود «اهمیت حفظ حریم خصوصی افراد» و جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی است. مورد دیگر اهمیت و نقش هوش مصنوعی است. در جهانی که امروز در آن زندگی می‌کنیم بیشتر مشکلات سیستمی هستند و مشکلات این‌چنینی راه‌حل‌های سیستمی را نیز می‌طلبند. اینجاست که هوش مصنوعی می‌تواند در نقش دستیاری وفادار، هوشمند و خستگی‌ناپذیر در خدمت انسان باشد و تلاش‌ انسان‌ را تسریع و تکمیل ‌کند. هوش مصنوعی می‌تواند در هر سه حوزه تشخیص، شیوع و درمان به کمک متخصصان آمده و نقش مهمی را ایفا کند.
پزشکی از راه دور: شاید قبل از شیوع کرونا کمتر پزشکی به فکر تمهیداتی برای مراجعه غیرحضوری بیماران خود بود. با این حال در زمان قرنطینه بسیاری از مراکز درمانی برای جلوگیری از ازدحام ناشی از مراجعه حضوری خواه‌ناخواه به استقبال این تغییر رفته‌اند. از طرفی نباید مشکلات ناشی از مراجعه غیرحضوری را به‌ویژه در درمان‌های روان‌شناختی نادیده گرفت. به نظر می‌رسد با گسترش بیماری کرونا، کسب‌وکارها و مشاغلی که گزینه خرید آنلاین ندارند با ورشکستگی مالی مواجه شوند. پس از کرونا مشاغلی که می‌خواهند همچنان باقی بمانند و از چرخه رقابت حذف نشوند چاره‌ای جز پیداکردن روش‌هایی برای خدمات آنلاین ندارند. پیش‌بینی می‌شود تلاش‌ها در این راستا به بهبود سیستم‌های تدارکاتی و تحویل محصول منجر خواهد شد. افزایش اعتماد به ربات‌ها مسئله دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. از آنجا که ربات‌ها در معرض ویروس قرار نمی‌گیرند، می‌توان از آنها در تحویل مواد غذایی خواه در سیستم‌های بهداشتی-درمانی یا ارائه خدمات در برخی از کارخانه‌ها بهره جست.
برگزاری رویدادهای دیجیتال بیشتر: گرچه برگزارکننده‌ها و شرکت‌کنندگان رویدادهای فردی که مجبور به اجرای برنامه‌های خود به صورت دیجیتال بوده‌اند، مخالفانی داشته‌اند، اما مسئله ظرفیت چیزی است که به سادگی نمی‌توان آن را نادیده گرفت. به عنوان مثال سالنی را با ظرفیت 50 شرکت‌کننده در نظر بگیرید، اگر نشست مجازی برگزار شود عده بیشتری می‌توانند از آن بهره ببرند. علاوه بر آن هزینه کمتری نیز برای شرکت‌کنندگان مراسم در پی خواهد داشت.
اقبال بیشتر به سمت ورزش‌های الکترونیک: ورزش‌های الکترونیک به ورزش‌هایی گفته می‌شود که افراد از طریق بازی‌های کامپیوتری به طور تیمی و از پشت کامپیوتر در آن با یکدیگر به رقابت می‌پردازند. با توجه به وضعیت پیش‌آمده بازار ورزش‌های این‌چنینی روبه‌رشد و در حال رونق است.